Tekst źródłowy strony Pokuta (sakrament pokuty)

 
 Treść hasła pochodzi z publikacji „Wielka Encyklopedia Nauczania Jana Pawła II”, [http://www.polwen.pl/ Polskie Wydawnictwo Encyklopedyczne], Radom 2014
 Autor hasła: ks. Jan ORZESZYNA


'''Pokuta – sakrament pokuty''' – (hebr. ''szub''; gr. ''μετανοια'', czyt. ''metanoia'') – postawa [[moralność|moralna]] [[człowiek|człowieka]], oznaczająca ciągły proces [[nawrócenie|nawracania]] się, wewnętrzną przemianę człowieka, jego radykalną odnowę i odrodzenie polegające na zerwaniu z [[grzech|grzechem]] i na nawróceniu się całym sercem do Boga z nadzieją na Jego [[miłosierdzie|miłosierdzie]] i z ufnością w pomoc Jego [[łaska|łaski]]. Temu nawróceniu serca towarzyszy zbawienny ból i smutek z powodu popełnionego [[zło|zła]] i obrazy Boga <ref>por. ''Katechizm Kościoła Katolickiego'', 1431</ref>. Pokuta rozpatrywana jest w aspekcie aretologicznym i [[sakrament|sakramentalnym]].

==Pokuta w nauce Kościoła katolickiego== 
Pokuta w aspekcie aretologicznym to [[cnota|cnota]], czyli trwała dyspozycja moralna uzdalniająca człowieka do nieustannego zwracania się ku Bogu. Obejmuje różne czynności wewnętrzne i zewnętrzne, indywidualne i społeczne, zmierzające do przemiany serca, osłabienia przywiązania do grzechu i naprawy zła spowodowanego przez grzech. W średniowieczu pokutę klasyfikowano jako cnotę wyrównawczą, która rekompensuje w pewnym stopniu winę, czyli wyrównuje niesprawiedliwość wyrządzoną przez grzech Bogu. [[Św. Tomasz z Akwinu|Św. Tomasz z Akwinu]] wiązał ją ze sprawiedliwością. Współczesna teologia sytuuje ją bliżej miłości. [[Paweł VI|Paweł VI]] w konstytucji apostolskiej „Paenitemini” (1966) omawiał odwieczną praktykę pokuty z zastosowaniem jej do dzisiejszych czasów.
 
Cnota pokuty jest przede wszystkim postawą wewnętrzną, która powinna jednak znaleźć wyraz w zewnętrznych praktykach pokutnych. Czyny ascetyczne, istotny element p. chrześcijańskiej, służą podtrzymywaniu postawy ustawicznego nawracania się i utrzymaniu w człowieku ładu wewnętrznego, naruszonego przez grzech. 

Cnota pokuty posiada wymiar eklezjalny oraz indywidualny. Do praktykowania pokuty wezwana jest cała wspólnota kościelna, która realizuje ją w przewidzianych [[liturgia|liturgicznie]] czasach i formach (np. Wielki Post, każdy piątek, nabożeństwa pokutne), a także każdy chrześcijanin aktualizujący ducha pokuty w swoim życiu. Pokuta pomaga człowiekowi zachować należytą postawę wobec rzeczywistości ziemskich oraz chroni go przed przesadnym konsumpcjonizmem i żądzą użycia; posiada niezastąpioną wartość leczniczo-wychowawczą. Tradycyjnymi chrześcijańskimi uczynkami pokutnymi są [[modlitwa|modlitwa]], [[post|post]] i [[jałmużna|jałmużna]].
 
Pokuta w aspekcie sakramentalnym, zwana spowiedzią, stanowi jeden z siedmiu sakramentów ustanowionych przez Chrystusa i sprawowanych przez Kościół. Sakrament ten jest widzialnym znakiem [[pojednanie|pojednania]] człowieka z Bogiem i Kościołem, czyli spotkania skruszonego grzesznika z miłosiernym Chrystusem żyjącym w Kościele i dokonującym przebaczenia grzechów za pośrednictwem Kościoła. Pokuta sakramentalna jest nieodzowna dla chrześcijan, którzy przez grzech śmiertelny zerwali więź przyjaźni z Bogiem, aby mogli oni ponownie wrócić do życia w łasce <ref>por. tamże, 1420-1421</ref>.
 
Pojednanie z Bogiem wiąże się z przywróceniem łaski uświęcającej i godności [[dziecięctwo Boże|dziecięctwa Bożego]] oraz powoduje duchowe odrodzenie chrześcijanina. Skutkiem przebaczenia grzechów w sakramencie pokuty jest także darowanie kar wiecznych i częściowo kar doczesnych, przyznanie cnót wlanych i darów Ducha Świętego, odżycie – utraconych wraz z popełnieniem grzechu śmiertelnego – zasług nadprzyrodzonych oraz przywrócenie zerwanej braterskiej wspólnoty w Kościele <ref>por. tamże, 1441-1445</ref>.

==Geneza historyczna sakramentu pokuty==
Za klasyczne teksty mówiące o ustanowieniu przez Chrystusa sakramentu pokuty uchodzą fragmenty z Ewangelii św. Mateusza (Mt 16,19; 18,18) oraz z Ewangelii św. Jana (J 20,21-23). Zachowało się niewiele wzmianek o sakramencie pokuty z okresu poapostolskiego. Wiadomo jednak na pewno, że Kościół od samego początku korzystał z władzy odpuszczania grzechów. Świadectwem tego są między innymi wzmianki w listach do Koryntian o konieczności wykluczenia grzesznika z Kościoła (por. l Kor 5) i o ponownym przyjęciu pokutującego do wspólnoty (por. 2 Kor 2,1-11). O ile w okresie patrystycznym główną rolę odgrywało zadośćuczynienie (pokuta publiczna), to w średniowieczu podkreślano znaczenie wyznania grzechów. Sakrament pokuty zaczęto nazywać spowiedzią. Sobór Laterański IV (1215) wprowadził jako przykazanie kościelne wymaganie przynajmniej corocznej spowiedzi i [[komunia święta|komunii świętej]] w okresie wielkanocnym. Aż do czasu scholastyki brakowało właściwej [[teologia|teologii]] sakramentu pokuty. Dopiero św. Tomasz z Akwinu wyróżnił w tym sakramencie akty penitenta, tj. żal, wyznanie grzechów oraz zadośćuczynienie, i akt Kościoła, którym jest rozgrzeszenie. Akty penitenta są quasimaterią, a rozgrzeszenie formą sakramentu pokuty <ref>por. ''Summa Theologiae'' II-II q. 90 a. 1-4</ref>. [[Sobór Trydencki|Sobór Trydencki]] w 1551 roku stwierdził, że pokuta jest prawdziwym sakramentem, różnym od [[chrzest|chrztu]], ustanowionym w celu odpuszczania grzechów popełnionych po chrzcie. Natomiast [[Sobór Watykański II|Sobór Watykański II]] zalecił reformę sakramentu pokuty <ref>por. ''Konstytucja o Liturgii Świętej'', 72</ref>. W związku z tym Kongregacja Kultu Bożego przygotowała nowe ''Ordo paenitentiae'', które zostało opublikowane w 1974 roku.

==Pokuta w nauczaniu Jana Pawła II== 
Papież poświęca problematyce cnoty pokuty i sakramentu pokuty niemal w całości adhortację [http://www.nauczaniejp2.pl/dokumenty/wyswietl/id/395 Reconciliatio et paenitentia] (1984). Wyjaśnia, że pokuta ma na celu przezwyciężenie zła, które pod różną postacią drzemie w człowieku, oraz ugruntowanie dobra w nim samym, jak też w relacjach z innymi, a zwłaszcza z Bogiem <ref>por. [http://www.nauczaniejp2.pl/dokumenty/wyswietl/id/807 Salvifici doloris], 12</ref>. Mówi o potrójnym znaczeniu pokuty, rozumiejąc ją jako nawrócenie, skruchę i uczynek pokutny. Pierwsze znaczenie podkreśla wartość nawrócenia. Termin ten jest tłumaczeniem greckiego słowa „metanoia”, dosłownie oznaczającego przyzwolenie na przemianę ducha, która ma skierować człowieka ku Bogu. O p. w znaczeniu skruchy mówi Jezus w znamiennym upomnieniu: ''Jeśli (brat twój) żałuje, przebacz mu! I jeśliby siedem razy na dzień zawinił przeciw tobie i siedem razy zwróciłby się do ciebie, mówiąc: Żałuję tego, przebacz mu!'' (Łk 17,3-4). Skrucha, podobnie jak nawrócenie, nie będąc tylko uczuciem powierzchownym, jest prawdziwą przemianą duszy. Pokuta jako uczynek pokutny jest przechodzeniem od postawy nawrócenia i skruchy w gest ujawniający się na zewnątrz, czyli w czynienie pokuty. Jan Paweł II uważa, iż niezbędna jest katecheza, która posługując się pojęciami i terminami dostosowanymi do wieku i warunków kulturowych, moralnych i społecznych współczesnego człowieka, wyjaśniałaby, czym jest pokuta <ref>por. [http://www.nauczaniejp2.pl/dokumenty/wyswietl/id/395 Reconciliatio et paenitentia], 26</ref>.
 
Jan Paweł II stwierdza, że Kościół zna i docenia liczne i zróżnicowane formy pokuty – te o charakterze liturgicznym czy paraliturgicznym (np. akt pokuty we Mszy świętej, nabożeństwa przebłagalne i pielgrzymki), jak i o charakterze [[asceza|ascetycznym]], takie jak np. post. Jednak żaden z tych aktów nie jest równie znaczący ani w sposób nadprzyrodzony skuteczny, wznioślejszy, a równocześnie dostępniejszy w samym swym obrzędzie, jak sakarment pokuty To sam Jezus ustanowił i powierzył Kościołowi – jako dar swojej dobroci i miłości wobec wszystkich – specjalny sakrament dla odpuszczania grzechów popełnionych po chrzcie. Jest on objawieniem ojcowskiej dobroci Boga <ref>por. [http://www.nauczaniejp2.pl/dokumenty/wyswietl/id/395 tamże], 28</ref>.

Papież-Polak zwraca uwagę na fakt, że w ostatnich latach w wielu krajach notuje się kryzys w dziedzinie przystępowania wiernych do sakramentu pokuty. Dzieje się tak z dwóch zasadniczych powodów związanych z uwarunkowaniami duchowymi i społeczno-kulturowymi szerokich warstw ludzi. Po pierwsze, dochodzi do osłabienia poczucia grzechu, również w świadomości tych wiernych, którzy pod wpływem panującego w dzisiejszym świecie klimatu żądań całkowitej [[wolność|wolności]] i niezależności dla człowieka, doświadczają trudności w uznaniu rzeczywistości i powagi grzechu oraz własnej winy nawet przed Bogiem. Po drugie, niektórzy wierni nie widzą konieczności ani potrzeby przystępowania do sakramentu, uznając, iż mogą prosić Boga o przebaczenie bezpośrednio. Wynika to z trudności akceptacji pośrednictwa Kościoła w pojednaniu z Bogiem <ref>por. ''Katechezy'', 29</ref>. 
Ojciec Święty przypomina podstawowe zasady dotyczące sakramentu pokuty Po pierwsze, dla chrześcijanina sakrament ten jest zwyczajnym sposobem otrzymania przebaczenia i odpuszczenia grzechów ciężkich, popełnionych po chrzcie. Byłoby niedorzecznością, a także zarozumiałością ubiegać się o przebaczenie grzechów z pominięciem sakramentu ustanowionego przez Chrystusa właśnie dla przebaczenia. Odnowienie obrzędów dokonane po Soborze nie dopuszcza tu żadnych złudzeń i zmian idących w tym kierunku. Druga zasada dotyczy aspektów oddziaływania sakramentu pokuty na przystępujących do niego. Jest on, zgodnie z najdawniejszym tradycyjnym poglądem, rodzajem procedury sądowej; postępowanie to jednak toczy się bardziej przed trybunałem miłosierdzia niż ścisłej i surowej [[sprawiedliwość|sprawiedliwości]]. W sakramencie pokuty należy również dostrzec charakter terapeutyczny, czyli leczniczy. Wiąże się to z faktem, że Ewangelia często ukazuje Chrystusa jako lekarza (por. Łk 5,31; 9,2), a Jego dzieło odkupieńcze bywa od czasów starożytności chrześcijańskiej nazywane ''medicina salutis''. To dzięki lekarstwu spowiedzi doświadczenie grzechu nie przeradza się w rozpacz. Obrzędy pokuty nawiązują do owego leczniczego aspektu sakramentu (por. ''Ordo paenitentiae'', 6c), na co człowiek współczesny jest może bardziej wrażliwy, widząc w grzechu nie tyle to, co jest błędem, ale bardziej słabość i niemoc ludzką. Sakrament ten wymaga od spowiednika znajomości wnętrza grzesznika, koniecznej do tego, by móc go osądzić i rozgrzeszyć, leczyć i uzdrowić. Właśnie dlatego zakłada on ze strony penitenta szczere i pełne oskarżenie się z grzechów nie tylko z racji ascetycznych (praktykowanie pokory i umartwienia), ale jako należące do samej natury sakramentu. Trzecia zasada dotyczy konstytutywnych elementów sakarementu pokuty Niektóre z nich są aktami penitenta o różnym znaczeniu, każdy z nich jednak jest nieodzowny bądź dla ważności, bądź integralności, bądź owocności sakramentu <ref>por. [http://www.nauczaniejp2.pl/dokumenty/wyswietl/id/395 tamże], 31</ref>.

Jan Paweł II podkreśla także, że sakrament pokuty jest najbardziej osobisty, intymny, że w nim sam grzesznik staje przed obliczem Boga ze swoją winą, z żalem i ufnością. Nikt nie może okazać skruchy za niego ani w jego imieniu prosić o przebaczenie. Niezaprzeczalny jest jednak wymiar społeczny tego sakramentu, w którym cały Kościół – wojujący, cierpiący i chwalebny – przychodzi penitentowi z pomocą i na nowo przyjmuje go na swoje łono. Ponieważ przez jego grzech cały Kościół został obrażony i zraniony, [[kapłaństwo|kapłan]], szafarz pokuty, występuje na mocy swojego świętego urzędu jako świadek i przedstawiciel takiego wymiaru Kościoła <ref>por. [http://www.nauczaniejp2.pl/dokumenty/wyswietl/id/395 tamże]</ref>.
 
Papież, idąc za wskazaniami Soboru Watykańskiego II i „Ordo paenitentiae”, przypomina, że istnieją trzy formy sprawowania sakramentu pokuty, które pozwalają przystosować jego sprawowanie do określonych sytuacji duszpasterskich. Pierwsza forma: pojednanie jednego penitenta – jest zwyczajnym sposobem sprawowania sakramentu i obrzęd ten nie może ani nie powinien nigdy wyjść z użycia czy być zaniedbywany. Druga forma: pojednanie większej liczby penitentów – pomimo że w części przygotowawczej pozwala mocniej podkreślić aspekty wspólnotowe sakramentu, w szczytowym akcie sakramentalnym przechodzi w pierwszą formę, którą jest indywidualna spowiedź i odpuszczenie popełnionych grzechów, dlatego na równi z pierwszą formą może być uznawana za zwyczajny sposób sprawowania obrzędu. Trzecia forma: pojednanie wielu penitentów z ogólną spowiedzią i rozgrzeszeniem – posiada charakter nadzwyczajny i w związku z tym nie jest pozostawiona wolnemu wyborowi, lecz korzystanie z niej podlega specjalnym przepisom <ref>por. [http://www.nauczaniejp2.pl/dokumenty/wyswietl/id/395 tamże], 32</ref>. Użycie trzeciej formy sprawowania sakramentu nakłada na wiernych obowiązek podporządkowania się wszystkim przepisom regulującym jej zastosowanie, łącznie z tym, że nie mogą korzystać ponownie z absolucji generalnej bez uprzedniego odbycia zwyczajnej spowiedzi indywidualnej ze wszystkich grzechów ciężkich. Powinni jej dopełnić, gdy tylko będzie to możliwe. O tym przepisie i obowiązku jego przestrzegania wierni muszą zostać pouczeni przez kapłana przed udzieleniem absolucji <ref>por. [http://www.nauczaniejp2.pl/dokumenty/wyswietl/id/837 ''List apostolski o niektórych aspektach sprawowania sakramentu pokuty „Misericordia Dei”'']</ref>.

==Przypisy==
{{Przypisy}}

==Bibliografia==

===Dzieła Jana Pawła II===
*[http://www.nauczaniejp2.pl/dokumenty/wyswietl/id/28 ''Dives in misericordia''] 13; 
*[http://www.nauczaniejp2.pl/dokumenty/wyswietl/id/374 ''Evangelium vitae''] 99;
*[http://www.nauczaniejp2.pl/dokumenty/wyswietl/id/13 ''Familiaris consortio''] 58; 84;
*[http://www.nauczaniejp2.pl/dokumenty/wyswietl/id/385 ''Redemptor hominis''] 20;
*[http://www.nauczaniejp2.pl/dokumenty/wyswietl/id/395 ''Reconciliatio et paenitentia] 4; 16; 23-34;
*[http://www.nauczaniejp2.pl/dokumenty/wyswietl/id/890 ''List do kapłanów na Wielki Czwartek] 2002;
*[http://www.nauczaniejp2.pl/dokumenty/wyswietl/id/837 ''Misericordia Dei''] 12;
*[http://www.nauczaniejp2.pl/dokumenty/wyswietl/id/817 ''Novo millennio ineunte] 12;
*[http://www.nauczaniejp2.pl/dokumenty/wyswietl/id/807 ''Salvifici doloris] 12;
*''Orędzia Ojca Świętego Jana Pawła II''. T. 1-2 (1983-2002), Kraków 1998.

===Inne dokumenty Kościoła===
*''Acta Apostolicae Sedis'' 54:1962; 
*Dekret ''Apostolicam actuositatem'' 16;
*''Katechizm Kościoła Katolickiego'' 1422-1498;
*''Konstytucja o Liturgii Świętej'' 109;
*''Kodeks Prawa Kanonicznego'' 959-986;
*Jan XXIII, Encyklika ''Paenitentiam agere'';
*Paweł VI, Konstytucja apostolska ''Paenitemini''.

===Publikacje innych autorów===
*A. Dylus, J. Janicki, A. Zuberbier, ''Pokuta''. W: "Słownik teologiczny", red. A. Zuberbier, Katowice 1998;
*F. Greniuk, ''Miłosierdzie w sakramencie pojednania''. W: Jan Paweł II, ''Dives in misericordia''. Tekst i komentarze, red. S. Nagy. Lublin 1983;
*A. Marcol, ''Pokuta i sakrament pokuty'', Opole 1992;
*S. Mojek, ''Miłosierdzie Boże w sprawowaniu Sakramentu Pojednania''. W: "Miłosierdzie w postawie ludzkiej", red. W. Słomka. Lublin 1989;
*J. Nagórny, ''Sakrament Pokuty w kontekście miłosierdzia''. W: Komisja Duszpasterska Episkopatu Polski. "Wierzę w Boga Ojca. Program duszpasterski na rok 1998/ 1999", Katowice 1998;
*J. Nagórny, ''Sakrament pokuty drogą do wewnętrznej harmonii'', „Pastores” 1999 nr 4;  
*J. Orzeszyna, ''Sakrament pojednania i pokuty'', Kraków 1993;
*J. Orzeszyna, ''Społeczno-eklezjalny wymiar sakramentu pokuty'', Kraków 1996;
*M. Pastuszko, ''Sakrament pokuty i pojednania'', Kielce 1999;
*J. Płatek, ''Sprawowanie sakramentu pokuty i pojednania'', Częstochowa 1996;
*J. Pryszmont. Pokuta chrześcijańska według Konstytucji „Paenitemini”, "Collectanea Theologica" 37:1967 f. 1;
*J. Wichrowicz, ''Cnota pokuty'', tamże 42:1972 f. 1; F;
*W. Zawadzki, ''Pokuta'', W: "Leksykon duchowości katolickiej", red. M. Chmielewski, Kraków 2002.