Samorząd

Treść hasła pochodzi z publikacji „Wielka Encyklopedia Nauczania Jana Pawła II”, Polskie Wydawnictwo Encyklopedyczne, Radom 2014
Autor hasła: Krzysztof Gurba

Samorząd – zawiadywanie swoimi sprawami przez ludność określonego terenu (samorząd terytorialny) lub wspólnotę zawodową (samorząd zawodowy) w zakresie ustalonym przez prawo, na ogół za pośrednictwem wybranych przez siebie organów. Samorząd reprezentuje interesy określonej społeczności wobec organów państwa na podstawie ustaw, umów lub porozumienia.

W sensie prawnym samorząd może oznaczać też uregulowany prawem zakres kompetencji określonej społeczności do samodzielnego i niezależnego zarządzania swoimi sprawami oraz reprezentowania jej interesów wobec innych instytucji i organizacji. Rozwój samorządności jest widocznym przejawem demokratyzacji życia politycznego, formą powierzania przez państwo (np. przez ustawy, umowy, porozumienia) zrzeszeniom osób wykonywania określonych zadań z zakresu administracji publicznej. Samorząd ułatwia państwu kontakt z obywatelami, wzmacnia poczucie solidarności i przynależności, wywiera wymierny wpływ na kierunek rozwoju danej społeczności, zwiększa identyfikację obywateli z aktualnymi problemami społeczności tworzącej samorząd.

Samorząd jest przejawem decentralizacji państwa, oznaczającej podział zadań między centrum i poszczególne szczeble samorządu. Pojęcie decentralizacji jest kluczowe dla zjawiska samorządu. Decentralizacja administracji stanowi proces przekazywania uprawnień ze szczebla centralnego na szczeble niższe, a także sposób organizacji i wykonywania władztwa administracyjnego państwa, w którym organy działające na niższym szczeblu nie pozostają w stosunku hierarchicznej podrzędności do organów wyższego szczebla. Wkroczenie najwyższego organu w prawnie gwarantowaną swobodę działania organu niższego może się dokonać wyłącznie na podstawie, w trybie i zakresie określonym w przepisach prawnych. Najważniejszymi warunkami funkcjonowania zdecentralizowanej administracji (obok braku podporządkowania) są: posiadanie własnych kompetencji, własnego majątku, odrębnego systemu finansowego gwarantującego własne źródła dochodów i swobodę w określaniu kierunków ich wydatkowania, a także niezależność w polityce kadrowej. Podstawowym przykładem decentralizacji administracji jest właśnie samorząd terytorialny, który swoje zadania wykonuje we własnym imieniu, na własny rachunek i na własną odpowiedzialność. Samorząd zawodowy to organizacyjna forma zrzeszania się obywateli oparta na wspólnocie zawodowej, powstała w celu reprezentowania ich interesów wobec instytucji państwa. Samorząd zawodowy zajmuje się także prowadzeniem doskonalenia zawodowego oraz obejmuje ochroną socjalną swoich członków.

Nauczanie Kościoła II nt. samorządu

Trudno jednoznacznie określić genezę samorządu. Początków tej idei można doszukiwać się w ustroju średniowiecznych miast, lokowanych na prawie niemieckim, gdzie władzę sprawowała rada miejska, składająca się z bogatych mieszczan, i większość spraw dotyczących zarządzania miastem pozostawało poza zakresem centralnej władzy państwowej. Za pierwowzór samorządów gospodarczych mogą być uznane cechy zrzeszające rzemieślników. Przejaw samorządu terytorialnego, występującego w niemal wszystkich krajach Europy, stanowiły: zjazdy, wiece szlachty i rycerstwa. W Polsce były to sejmiki ziemskie, które odbywały się od XIV wieku. Późniejszy rozwój idei monarchii absolutnej zahamował rozwój samorządu, jako przejawu decentralizacji.

Współczesne pojęcie samorządności powstało i rozwijało się od końca XVIII wieku. Idea samorządności jako podstawa demokratycznego państwa prawa była postulatem klasycznych filozofów liberalizmu. Jeden z twórców liberalizmu, Alexis de Tocqueville, uważał, że jednostka pozostawiona sama sobie zawsze będzie szukała oparcia w państwie i z łatwością podda się władzy centralnej, a zapobiec takiej ewentualności może powołanie instytucji samoorganizacji społecznej, takich jak samorządy i stowarzyszenia. Myśliciele liberalni uznali aktywność obywatelską za jeden z gwarantów i filarów demokracji.

Samorząd, zarówno terytorialny, jak i zawodowy, istniał w Polsce przed II wojną światową. Później idea samorządności stała jednak w sprzeczności z komunistycznym modelem centralnie zarządzanego państwa i jako "burżuazyjny wymysł" już od 1950 roku ją ograniczano, a ostatecznie zlikwidowano (1972) wraz z wprowadzeniem reformy administracyjnej. Pozostawiono jedynie niektóre rodzaje samorządów zawodowych, m.in. notarialny. W latach PRL samorząd terytorialny w Polsce nie istniał, a określanie tym mianem systemu rad narodowych było kamuflażem. W 1990 roku nastąpiła reaktywacja samorządu terytorialnego na szczeblu gminy, a w 1998 roku przeprowadzono drugi etap reformy, wprowadzający samorządy na trzech szczeblach administracji: w gminie, powiecie i województwie. Podstawowymi założeniami przeprowadzonej reformy było: nawiązanie do tradycji europejskiej, do państwa obywatelskiego, powrót do zasady subsydiarności oraz zwiększenie roli organizacji pozarządowych.

Zasada pomocniczości jako fundament funkcjonowania demokratycznego państwa jest zawarta w Preambule Konstytucji RP z 1997 roku: "ustanawiamy Konstytucję RP jako prawa podstawowe dla państwa oparte na poszanowaniu wolności i sprawiedliwości, współdziałaniu władz, dialogu społecznym oraz na zasadzie pomocniczości umacniającej uprawnienia obywateli i ich wspólnot".

Rozumienie samorządności w Kościele zostało rozwinięte na Soborze Watykańskim II. W jego dokumentach można przeczytać: "rządzący niech baczą, by nie stawiać przeszkód społecznościom rodzinnym, związkom społecznym i kulturalnym, zarządom i instytucjom pośrednim, i niech nie pozbawiają ich legalnej i pożytecznej działalności, ale raczej niech starają się chętnie i ustawicznie je popierać" .

Nauczanie Jana Pawła II nt. samorządu

Przypominając szczególną rolę zasady pomocniczości, Jan Paweł II podkreśla zadania społeczności pośrednich w uruchamianiu swojego rodzaju systemu solidarności. "Dojrzewają one jako prawdziwe wspólnoty osób i umacniają tkankę społeczną, zapobiegając jej degradacji, jaką jest anonimowość i bezosobowe umasowienie, niestety częste we współczesnym społeczeństwie. Osoba ludzka żyje i »podmiotowość społeczeństwa« wzrasta wtedy, kiedy wiele różnych relacji wzajemnie się ze sobą splata" .

Pojęcie samorządu nierozerwalnie łączy się z wywodzącą się z nauki społecznej Kościoła zasadą pomocniczości. Mówi ona, iż państwo powinno robić tylko to, co jest dla państwa niezbędne, a resztę trzeba przekazać jak najdalej w dół. Regulacja prawna powinna zapewniać obywatelom maksymalną swobodę. Państwo ma spełniać zadania o charakterze pomocniczym. Im niższy szczebel, tym lepiej. Zasadniczą intencją przyświecającą budowaniu państwa demokratycznego i obywatelskiego jest przekonanie, że mieszkańcy sami powinni się rządzić na różnych poziomach sprawowania władzy publicznej (z jednej strony w układzie terytorialnym – w gminie, powiecie, sołectwie itp., z drugiej – w strukturach tworzonych ze względu na konieczność wyartykułowania wspólnych potrzeb, interesów, zainteresowań: związkach, stowarzyszeniach, fundacjach, komitetach itp.), natomiast państwo bierze na siebie to, czego na pewno żadna struktura obywatelska wykonać już nie potrafi i nie może.

Według zasady pomocniczości wszelka władza (w tym administracyjna) nie powinna przeszkadzać w indywidualnej i lokalnej aktywności publicznej; jest misją administracji do pobudzania, podtrzymywania i uzupełniania wysiłków tych podmiotów, które nie są samowystarczalne.

Poszanowanie zasady subsydiarności zakłada, że człowiek zawsze stoi przed społecznością, a społeczność stoi przed państwem. Inaczej mówiąc: państwo musi być dla obywatela, a nie obywatel dla państwa. Zadaniem państwa jest także pomoc i ochrona rodziny jako najmniejszej, a równocześnie najważniejszej komórki społecznej. Wszelkie działania powinny być podejmowane dla realizacji dobra wspólnego i podporządkowane wymogom solidarności.

Drugą zasadą niezbędną dla funkcjonowania samorządu terytorialnego jest zasada samodzielności, a w ramach tej zasady niezależność od administracji rządowej. Administracja centralna sprawuje jedynie nadzór nad działalnością samorządu. Fundamentalne znaczenie dla tej sfery życia publicznego, jaką stanowi tworzenie wspólnoty przez społeczeństwo i solidarność międzyludzką, miały myśli sformułowane przez Ojców Soboru Watykańskiego II. Kościół katolicki podkreśla olbrzymią rolę w budowaniu społeczeństwa obywatelskiego różnych typów związków wewnątrzpaństwowych. Przede wszystkim są to społeczności terytorialne (najbardziej rozpowszechnioną społecznością tego rodzaju są właśnie samorządy terytorialne), które wszystkim mieszkańcom danego terytorium stwarzają możliwość działania dla dobra ich regionu. Są to również samorządy zawodowe, umożliwiające lepszą działalność, łatwiejsze osiąganie wspólnego celu oraz stworzenie współpracy między pracodawcami i pracownikami jednej grupy zawodowej. Szerokie zaangażowanie obywateli w życie społeczne jest możliwe tylko wtedy, jeśli zachowana jest zasada swobody zakładania stowarzyszeń. Umożliwiają one zaspokojenie wszystkich potrzeb uspołecznienia wynikających z natury społecznej człowieka. Swobodnie tworzone stowarzyszenia polityczne, społeczne, gospodarcze, kulturalne i religijne umożliwiają człowiekowi realizację dążenia do dobra wspólnego.

Bibliografia

Dzieła Jana Pawła II

• Centesimus annus, 35; 49
• Laborem exercens, 20
• Solicitudo rei socialis, 38
• Do polskich pielgrzymów, 10.06.1990
• Antologia Spotkania z samorządami: wypowiedzi Ojca Świętego kierowane do władz lokalnych, Warszawa 1997

Publikacje innych autorów

• B. Bubula, Samorządowy poradnik wyborczy, Kraków 1998
• T. Milczarek, Samorząd gminny, Warszawa 1999
• Prawne i społeczne aspekty samorządności terytorialnej, Kraków 1991
• Samorząd – cel i droga reformy obywatelskiej, Przegląd Powszechny 1994, 5(873)

Wybrane wypowiedzi Jana Pawła II o samorządzie

Obraz miasta to nie tylko zewnętrzne piękno ulic, placów i budynków, ale nade wszystko kształt życia jego mieszkańców i to zarówno w wymiarze materialnym, jak i duchowym. A zatem samorząd terytorialny, podejmując decyzje dotyczące miasta czy miejscowości, winien mieć na względzie w pierwszym rzędzie dobro mieszkańców - ich potrzeby, oczekiwania i perspektywy wszechstronnego rozwoju. Dziś jest to szczególnie ważne.

— Przemówienie do przedstawicieli władz samorządowych Krakowa, Watykan, 2 kwietnia 2001

Wasza, drodzy państwo, obecność w Watykanie jest znakiem, iż pragniecie łączyć spełnianie społecznych zadań z zachowaniem chrześcijańskiej postawy wiary. Jest to dążenie ze wszech miar słuszne. To właśnie w świetle wiary można najlepiej odczytać, na czym polega moralny porządek, który winien być zachowany we wszelkim działaniu dla dobra wspólnego, aby było ono skuteczne, a równocześnie aby dokonywało się z poszanowaniem każdego człowieka í środowiska naturalnego, w którym ten człowiek żyje (Gaudium et Spes, 74). Z wiary również rodzi się owa nadprzyrodzona wrażliwość na potrzeby innych, która zmierza ku wytrwałemu wprowadzaniu w rzeczywistość tego świata idei sprawiedliwości Królestwa Bożego.

— Przemówienie do przedstawicieli samorządu małopolskiego, Watykan, 28 października 1996

Linki zewnętrzne

• Hasło "podmiotowość społeczeństwa" w Zintegrowanej Bazie Tekstów Papieskich

• Hasło "podmiotowość człowieka, podmiotowość jednostki" w Zintegrowanej Bazie Tekstów Papieskich

• Andrzej Dziuba, Samorząd terytorialny drogą upodmiotowienia społeczności lokalnych, Teologia i człowiek 17 (2011), s. 177-191 [dostęp:11.09.2014]

Zobacz także

Solidarność

Wspólnota

Zasady życia społecznego

Stowarzyszenia

Nauczanie społeczne Kościoła