Pokora: Różnice pomiędzy wersjami

Z Centrum Myśli Jana Pawła II - WIKIJP2
Przejdź do nawigacji Przejdź do wyszukiwania
Linia 12: Linia 12:
 
Cnota pokory stanowi stały element nauczania kościelnego, co znajduje potwierdzenie w wielu dokumentach [[Sobór Watykański II|Soboru Watykańskiego II]] oraz w nauce poszczególnych papieży. Osoba [[Jan Paweł II|Jana Pawła II]] nadaje pokorze wyjątkowy wymiar. Jego nauczanie o pokorze łączy się z pokorną postawą życiową. Ojciec Święty jest szczególnym przykładem i wzorem przeżywania starości, niesprawności i cierpienia w duchu pokory Już w swojej pierwszej encyklice [[Redemptor hominis|Redemptor hominis]] Papież akcentuje, że człowiek i Kościół Chrystusowy nie mogą zagubić ducha pokory i poddać się pokusie tryumfowania, przed czym ostrzegał również Sobór Watykański II. Wzywa, by Kościół na wzór swego Mistrza [...] kierował się pokorą, żeby był krytyczny w stosunku do wszystkiego, co stanowi o jego ludzkim charakterze [...], żeby nieustannie wiele od siebie wymagał<ref> zob. ''Redemptor hominis'' 4)</ref>. Jan Paweł II wskazuje na ewangelię pokory zapisaną w całym ziemskim życiu Bożego Syna, który jakże często dawał wyraz pokornego pełnienia woli Ojca<ref> zob. Ewangelia wg św. Mateusza 26,42</ref>, uniżenia <ref> zob. List do Filipian 2,8</ref>, przyjęcia losu ludzkiego we wszystkich wymiarach <ref> por. ''Laborem exercens'' 7; 26</ref>. Jezus jest najdoskonalszym przykładem pokory dla nas: ''Uczcie się ode Mnie, bo jestem cichy i pokornego serca''  <ref> por. Ewangelia wg św. Marka 11,29</ref>. W kontekście Chrystusowej lekcji o pokorze Papież przywołuje osobę [[święty Józef|świętego Józefa]], który dowodzi swoją postawą, że: aby być dobrym i autentycznym naśladowcą Chrystusa nie trzeba dokonywać wielkich rzeczy, ale wystarczy posiąść cnoty zwyczajne, ludzkie, proste <ref> zob. ''Redemtoris custos'' 24</ref>. Naśladowanie Jezusa w pokorze winno być naszą chlubą <ref> zob. 2 List do Koryntian 12,9-10</ref>. Od Chrystusa stale mamy się także uczyć tego oblicza pokory, jakim jest przebaczanie i okazywanie miłosierdzia bliźnim <ref> por. ''Dives in misericordia'' 14</ref>.
 
Cnota pokory stanowi stały element nauczania kościelnego, co znajduje potwierdzenie w wielu dokumentach [[Sobór Watykański II|Soboru Watykańskiego II]] oraz w nauce poszczególnych papieży. Osoba [[Jan Paweł II|Jana Pawła II]] nadaje pokorze wyjątkowy wymiar. Jego nauczanie o pokorze łączy się z pokorną postawą życiową. Ojciec Święty jest szczególnym przykładem i wzorem przeżywania starości, niesprawności i cierpienia w duchu pokory Już w swojej pierwszej encyklice [[Redemptor hominis|Redemptor hominis]] Papież akcentuje, że człowiek i Kościół Chrystusowy nie mogą zagubić ducha pokory i poddać się pokusie tryumfowania, przed czym ostrzegał również Sobór Watykański II. Wzywa, by Kościół na wzór swego Mistrza [...] kierował się pokorą, żeby był krytyczny w stosunku do wszystkiego, co stanowi o jego ludzkim charakterze [...], żeby nieustannie wiele od siebie wymagał<ref> zob. ''Redemptor hominis'' 4)</ref>. Jan Paweł II wskazuje na ewangelię pokory zapisaną w całym ziemskim życiu Bożego Syna, który jakże często dawał wyraz pokornego pełnienia woli Ojca<ref> zob. Ewangelia wg św. Mateusza 26,42</ref>, uniżenia <ref> zob. List do Filipian 2,8</ref>, przyjęcia losu ludzkiego we wszystkich wymiarach <ref> por. ''Laborem exercens'' 7; 26</ref>. Jezus jest najdoskonalszym przykładem pokory dla nas: ''Uczcie się ode Mnie, bo jestem cichy i pokornego serca''  <ref> por. Ewangelia wg św. Marka 11,29</ref>. W kontekście Chrystusowej lekcji o pokorze Papież przywołuje osobę [[święty Józef|świętego Józefa]], który dowodzi swoją postawą, że: aby być dobrym i autentycznym naśladowcą Chrystusa nie trzeba dokonywać wielkich rzeczy, ale wystarczy posiąść cnoty zwyczajne, ludzkie, proste <ref> zob. ''Redemtoris custos'' 24</ref>. Naśladowanie Jezusa w pokorze winno być naszą chlubą <ref> zob. 2 List do Koryntian 12,9-10</ref>. Od Chrystusa stale mamy się także uczyć tego oblicza pokory, jakim jest przebaczanie i okazywanie miłosierdzia bliźnim <ref> por. ''Dives in misericordia'' 14</ref>.
 
   
 
   
−
Jan Paweł II – za encykliką [[Humanae vitae|Humanae vitae]] [[Paweł VI|Pawła VI]] – odnosi cnotę i postawę pokory do [[sakramentu pojednania|sakrament pojednania]] praktykowanie pokory i umartwienia należy do samej jego natury <ref> por. ''Humanae vitae'' 26; ''Familiaris consortio'' 58; ''Reconcilio et poenitentia'' 31</ref>. Również w formacji duchowej – zdaniem Papieża – pokora ma swoje niezastąpione miejsce. Formacja przyszłych kapłanów ma na celu przygotowanie ich do bezinteresownej służby dla innych, którą Jezus ukazał jako program życia, pokornie umywając nogi apostołom <ref> por. ''Pastores dabo vobis'' 49</ref>. Ojciec Święty uznaje świadectwo życia ubogiego, pokornego i czystego za podstawową formę ewangelizacji braci i sióstr <ref> por. ''Vita consecrata'' 102</ref>. Chrześcijańska cnota pokory winna być na stałe wpisana w ewangeliczne świadectwo życia <ref> por. Księga Koheleta 113,2</ref>.
+
Jan Paweł II – za encykliką [[Humanae vitae|Humanae vitae]] [[Paweł VI|Pawła VI]] – odnosi cnotę i postawę pokory do [[sakramentu pojednania|sakrament pojednania]] praktykowanie pokory i umartwienia należy do samej jego natury <ref> por. ''Humanae vitae'' 26; ''Familiaris consortio'' 58; ''Reconcilio et poenitentia'' 31</ref>. Również w formacji duchowej – zdaniem Papieża – pokora ma swoje niezastąpione miejsce. Formacja przyszłych kapłanów ma na celu przygotowanie ich do bezinteresownej służby dla innych, którą Jezus ukazał jako program życia, pokornie umywając nogi apostołom <ref> por. ''Pastores dabo vobis'' 49</ref>. Ojciec Święty uznaje świadectwo życia ubogiego, pokornego i czystego za podstawową formę ewangelizacji braci i sióstr <ref> por. ''Vita consecrata'' 102</ref>. Chrześcijańska cnota pokory winna być na stałe wpisana w ewangeliczne świadectwo życia <ref> por. ''Katechezy. Kościół'' 113,2</ref>.
  
 
==Przypisy==
 
==Przypisy==
 
{{Przypisy}}
 
{{Przypisy}}
 +
 +
==Bibliografia==
 +
 +
===Dzieła Jana Pawła II===
 +
*[http://www.nauczaniejp2.pl/dokumenty/wyswietl/id/387 ''Christifideles laici''] 26
 +
*[http://www.nauczaniejp2.pl/dokumenty/wyswietl/id/12 ''Catechesi tradendae''] 61
 +
*[http://www.nauczaniejp2.pl/dokumenty/wyswietl/id/28 ''Dives in misericordia''] 14
 +
*[http://www.nauczaniejp2.pl/dokumenty/wyswietl/id/13 ''Familiaris consortio''] 33
 +
*[http://www.nauczaniejp2.pl/dokumenty/wyswietl/id/399 ''Pastores dabo vobis''] 27; 49; 81
 +
*[http://www.nauczaniejp2.pl/dokumenty/wyswietl/id/11 ''Redemptoris custos] 24
 +
*[http://www.nauczaniejp2.pl/dokumenty/wyswietl/id/395 ''Reconciliatio et paenitentia''] 31; 35
 +
*[http://www.nauczaniejp2.pl/dokumenty/wyswietl/id/17 ''Vita consecrata''] 102
 +
*''Katechezy. Kosciół'', Kraków-Ząbki 1999.
 +
*Karol Wojtyła, ''Elementarz etyczny'', Wrocław 1995
 +
 +
===Publikacje innych autorów===
 +
*M. Kinzer, ''Pokora chrześcijanina'', Kraków 1996;
 +
*J. L. Lorda, ''Pokora'', „Memoranda” 72:1998 nr 2;
 +
*J. Rudniański, ''O pokorze'', „W drodze” 23:1995 nr 3;
 +
*T. Sikorski, ''Pokora''. W: "Słownik teologiczny". Red. A. Zuberbier. Katowice 1998.
 +
*S. Witek, ''Relacje pokory w układzie cnót'', "Roczniki Teologiczno-Kanoniczne" 11:1964 z. 3;
 +
*J. Tischner, ''Pokora czyli odzyskiwanie siebie'', Kraków 1993;
 +
 +
 +
==Wybrane wypowiedzi Jana Pawła II o pokorze==
 +
 +
{{Cytat box
 +
|cytat = Oto przed chwilą usłyszała, że ma począć i porodzić Syna, który będzie panował na tronie Dawida jako Syn Najwyższego. Z pewnością nie rozumiała w pełni tajemnicy tego Bożego zrządzenia, ale wiedziała, że oznacza ono całkowitą zmianę w rzeczywistości Jej życia. Nie pytała jednak: czy rzeczywiście się to stanie? czy musi się to stać? ale tylko: jak to się stanie? Bez wątpliwości i zastrzeżeń przyzwalała na to, aby Boże działanie zmieniło Jej życie. To pytanie wyrażało Jej pokorę wiary — gotowość oddania swej egzystencji na służbę Bożej tajemnicy, choć Ona sama nie mogła rozumieć, jak się to dokona.
 +
 +
Ta pokora — uniżenie ducha i poddanie w wierze — wyraziła się w sposób szczególny w Jej fiat: «Oto ja, służebnica Pańska, niech mi się stanie według twego słowa!» (Łk 1, 38). Dzięki pokorze Maryi mogło się spełnić to, o czym dalej mówią słowaMagnificat:
 +
 +
«Przeto wszystkie narody, co ziemię osiędą, Odtąd błogosławioną mnie nazywać będą. Bo wielkimi darami uczczonam od Tego, którego moc przedziwna, święte imię Jego» (por. Łk 1, 48-49).
 +
 +
Głębi pokory odpowiada wielkość daru. Wszechmocny uczynił Jej «wielkie rzeczy» (por. Łk 1, 49), Ona zaś pokornie potrafiła je przyjąć i przekazać wszystkim pokoleniom wierzących. Oto droga, którą szła do nieba Maryja, Matka Zbawiciela, wyprzedzając na niej wszystkich świętych i błogosławionych Kościoła.
 +
|źródło =''Homilia podczas Mszy św. na placu św. Piotra w 50. rocznicę ogłoszenia dogmatu o Wniebowzięciu Najświętszej Maryi Panny'', Watykan, 1 listopada 2000 roku<ref>http://www.nauczaniejp2.pl/dokumenty/wyswietl/id/1491/pos/8/haslo/pokora</ref>
 +
|width =
 +
|align =
 +
}}
 +
 +
{{Cytat box
 +
|cytat =«Gdybyście mieli wiarę... Słudzy nieużyteczni jesteśmy». Wiara nie szuka rzeczy niemożliwych, ale stara się być użyteczna, służąc braciom i nie tracąc z oczu perspektywy Królestwa. Tajemnicą jej wielkości jest pokora: «Słudzy nieużyteczni jesteśmy». Wiara pokorna jest wiarą prawdziwą. A prawdziwa wiara, nawet tak mała «jak ziarno gorczycy», może dokonać rzeczy niezwykłych.
 +
|źródło =''Homilia wygłoszona podczas Mszy św. odprawionej na błoniach Znjan w Splicie, pielgrzymka do Chorwacji, 4 października 1998 roku<ref>http://www.nauczaniejp2.pl/dokumenty/wyswietl/id/986/pos/18/haslo/pokora</ref>
 +
|width =
 +
|align =
 +
}}
 +
 +
{{Cytat box
 +
|cytat ="Znosząc siebie nawzajem" - mówi dalej List do Efezjan, kreśląc prawdziwy program chrześcijańskiego współżycia Ludu Bożego. Mamy postępować "z całą pokorą i cichością", a także "z cierpliwością". To również lekcja tolerancji, którą w naszej polskiej historii udało się wcielić w życie w sposób dość zadowalający.
 +
 +
Jednak to zaledwie pierwszy, łatwiejszy punkt programu napisanego dla chrześcijan. Czytamy bowiem: "Znosząc siebie nawzajem w miłości" (Ef 4,2). "Znosić się (...) w miłości" znaczy więcej niż tylko tolerować.
 +
 +
"Znosić się w miłości" to także usiłować zrozumieć; zrozumieć, by wybaczyć; "znosić się w miłości" to również akceptować, czuć się wewnętrznie bliskim, chcieć przebywać we wspólnocie, poczuwać się do wspólnoty, to spieszyć, by wspierać, to chcieć współpracować i współtworzyć.
 +
|źródło =''Przemówienie wygłoszone w czasie nabożeństwa ekumenicznego w ewangelickim kościele pw. Przenajświętszej Trójcy'', Warszawa, 9 czerwca 1991 roku<ref>http://www.nauczaniejp2.pl/dokumenty/wyswietl/id/522/pos/11/haslo/pokora</ref>
 +
|width =
 +
|align =
 +
}}
 +
 +
== Linki zewnętrzne ==
 +
Hasła w [[ZiBaTePa|Zintegrowanej Bazie Tekstów Papieskich]]
 +
*[http://www.nauczaniejp2.pl/index/index/eId/1180 "pokora"]
 +
 +
[[Kategoria:Pojęcia]]
 +
[[Kategoria:Hasła POLWEN]]

Wersja z 14:42, 31 mar 2014

Treść hasła pochodzi z publikacji „Wielka Encyklopedia Nauczania Jana Pawła II”, Polskie Wydawnictwo Encyklopedyczne, Radom 2014
Autor hasła: ks.ks. Arkadiusz OLCZYK

Pokora – (łac. humilitas) – cnota moralna przypominająca o przyziemności człowieka, chroniąca przed pokusą wywyższania się, szukania nienależnych honorów, przeceniania własnych zdolności; jej przeciwieństwem jest pycha.

Pokora w nauczaniu chrześcijańskim

W języku potocznym pokora często bywa niesłusznie utożsamiana z potulnym uleganiem innym oraz apatią wobec przeciwieństw życiowych. Tymczasem dobrze pojmowana cnota pokory wyrzeka się fałszywych kompromisów, tchórzostwa i małoduszności. Człowiek pokorny nie czyni jednak niczego dla swojej chwały, dla zaszczytów czy stanowiska. Miłuje prawdę i w jej świetle krytycznie ocenia siebie, swoje poczynania i możliwości. Pokory stanowi szczególny wyraz miłości bliźniego i realizuje się w trosce o dobro innych. W rozumieniu chrześcijańskim pokora jest afirmacją prawdy o sobie w obliczu Boga. Wyraża się gotowością do pełnienia woli Bożej.

W Starym Testamencie moralną postawę pokory odkrywamy w zapowiedziach przyszłego Mesjasza [1] oraz w aktach uniżenia przed Bogiem, np. Abrahama [2], Mojżesza[3], Hioba[4] czy Dawida [5]. Jej pełnym objawieniem jest życie Chrystusa, dlatego Ojcowie Kościoła nazywają p. „cnotą Chrystusową”. Tradycja ascetyczna wymienia różne stopnie pokory – św. Benedykt w swojej „Regule” pisze o 12 stopniach pokory w duchowym postępie mnicha: od bojaźni do miłości Boga. Chrześcijańskie rozumienie pokory odrzucali między innymi Immanuel. Kant, Fryderyk Nietzsche i Artur Schopenhauer.

Pokora w ujęciu Jana Pawła II

Cnota pokory stanowi stały element nauczania kościelnego, co znajduje potwierdzenie w wielu dokumentach Soboru Watykańskiego II oraz w nauce poszczególnych papieży. Osoba Jana Pawła II nadaje pokorze wyjątkowy wymiar. Jego nauczanie o pokorze łączy się z pokorną postawą życiową. Ojciec Święty jest szczególnym przykładem i wzorem przeżywania starości, niesprawności i cierpienia w duchu pokory Już w swojej pierwszej encyklice Redemptor hominis Papież akcentuje, że człowiek i Kościół Chrystusowy nie mogą zagubić ducha pokory i poddać się pokusie tryumfowania, przed czym ostrzegał również Sobór Watykański II. Wzywa, by Kościół na wzór swego Mistrza [...] kierował się pokorą, żeby był krytyczny w stosunku do wszystkiego, co stanowi o jego ludzkim charakterze [...], żeby nieustannie wiele od siebie wymagał[6]. Jan Paweł II wskazuje na ewangelię pokory zapisaną w całym ziemskim życiu Bożego Syna, który jakże często dawał wyraz pokornego pełnienia woli Ojca[7], uniżenia [8], przyjęcia losu ludzkiego we wszystkich wymiarach [9]. Jezus jest najdoskonalszym przykładem pokory dla nas: Uczcie się ode Mnie, bo jestem cichy i pokornego serca [10]. W kontekście Chrystusowej lekcji o pokorze Papież przywołuje osobę świętego Józefa, który dowodzi swoją postawą, że: aby być dobrym i autentycznym naśladowcą Chrystusa nie trzeba dokonywać wielkich rzeczy, ale wystarczy posiąść cnoty zwyczajne, ludzkie, proste [11]. Naśladowanie Jezusa w pokorze winno być naszą chlubą [12]. Od Chrystusa stale mamy się także uczyć tego oblicza pokory, jakim jest przebaczanie i okazywanie miłosierdzia bliźnim [13].

Jan Paweł II – za encykliką Humanae vitae Pawła VI – odnosi cnotę i postawę pokory do sakrament pojednania praktykowanie pokory i umartwienia należy do samej jego natury [14]. Również w formacji duchowej – zdaniem Papieża – pokora ma swoje niezastąpione miejsce. Formacja przyszłych kapłanów ma na celu przygotowanie ich do bezinteresownej służby dla innych, którą Jezus ukazał jako program życia, pokornie umywając nogi apostołom [15]. Ojciec Święty uznaje świadectwo życia ubogiego, pokornego i czystego za podstawową formę ewangelizacji braci i sióstr [16]. Chrześcijańska cnota pokory winna być na stałe wpisana w ewangeliczne świadectwo życia [17].

Przypisy

  1. ↑ zob. Księga Izajasza 49-53
  2. ↑ zob. Księga Rodzaju 18,27; 22,114
  3. ↑ zob. Księga Wyjścia 3,7-14
  4. ↑ zob. Księga Hioba 1,20-22
  5. ↑ zob. 2 Księga Samuela 12,13
  6. ↑ zob. Redemptor hominis 4)
  7. ↑ zob. Ewangelia wg św. Mateusza 26,42
  8. ↑ zob. List do Filipian 2,8
  9. ↑ por. Laborem exercens 7; 26
  10. ↑ por. Ewangelia wg św. Marka 11,29
  11. ↑ zob. Redemtoris custos 24
  12. ↑ zob. 2 List do Koryntian 12,9-10
  13. ↑ por. Dives in misericordia 14
  14. ↑ por. Humanae vitae 26; Familiaris consortio 58; Reconcilio et poenitentia 31
  15. ↑ por. Pastores dabo vobis 49
  16. ↑ por. Vita consecrata 102
  17. ↑ por. Katechezy. Kościół 113,2

Bibliografia

Dzieła Jana Pawła II

Publikacje innych autorów

  • M. Kinzer, Pokora chrześcijanina, Kraków 1996;
  • J. L. Lorda, Pokora, „Memoranda” 72:1998 nr 2;
  • J. Rudniański, O pokorze, „W drodze” 23:1995 nr 3;
  • T. Sikorski, Pokora. W: "Słownik teologiczny". Red. A. Zuberbier. Katowice 1998.
  • S. Witek, Relacje pokory w układzie cnót, "Roczniki Teologiczno-Kanoniczne" 11:1964 z. 3;
  • J. Tischner, Pokora czyli odzyskiwanie siebie, Kraków 1993;


Wybrane wypowiedzi Jana Pawła II o pokorze

Oto przed chwilą usłyszała, że ma począć i porodzić Syna, który będzie panował na tronie Dawida jako Syn Najwyższego. Z pewnością nie rozumiała w pełni tajemnicy tego Bożego zrządzenia, ale wiedziała, że oznacza ono całkowitą zmianę w rzeczywistości Jej życia. Nie pytała jednak: czy rzeczywiście się to stanie? czy musi się to stać? ale tylko: jak to się stanie? Bez wątpliwości i zastrzeżeń przyzwalała na to, aby Boże działanie zmieniło Jej życie. To pytanie wyrażało Jej pokorę wiary — gotowość oddania swej egzystencji na służbę Bożej tajemnicy, choć Ona sama nie mogła rozumieć, jak się to dokona.

Ta pokora — uniżenie ducha i poddanie w wierze — wyraziła się w sposób szczególny w Jej fiat: «Oto ja, służebnica Pańska, niech mi się stanie według twego słowa!» (Łk 1, 38). Dzięki pokorze Maryi mogło się spełnić to, o czym dalej mówią słowaMagnificat:

«Przeto wszystkie narody, co ziemię osiędą, Odtąd błogosławioną mnie nazywać będą. Bo wielkimi darami uczczonam od Tego, którego moc przedziwna, święte imię Jego» (por. Łk 1, 48-49).

Głębi pokory odpowiada wielkość daru. Wszechmocny uczynił Jej «wielkie rzeczy» (por. Łk 1, 49), Ona zaś pokornie potrafiła je przyjąć i przekazać wszystkim pokoleniom wierzących. Oto droga, którą szła do nieba Maryja, Matka Zbawiciela, wyprzedzając na niej wszystkich świętych i błogosławionych Kościoła.
— Homilia podczas Mszy św. na placu św. Piotra w 50. rocznicę ogłoszenia dogmatu o Wniebowzięciu Najświętszej Maryi Panny, Watykan, 1 listopada 2000 roku[1]


«Gdybyście mieli wiarę... Słudzy nieużyteczni jesteśmy». Wiara nie szuka rzeczy niemożliwych, ale stara się być użyteczna, służąc braciom i nie tracąc z oczu perspektywy Królestwa. Tajemnicą jej wielkości jest pokora: «Słudzy nieużyteczni jesteśmy». Wiara pokorna jest wiarą prawdziwą. A prawdziwa wiara, nawet tak mała «jak ziarno gorczycy», może dokonać rzeczy niezwykłych.
— Homilia wygłoszona podczas Mszy św. odprawionej na błoniach Znjan w Splicie, pielgrzymka do Chorwacji, 4 października 1998 roku[2]


"Znosząc siebie nawzajem" - mówi dalej List do Efezjan, kreśląc prawdziwy program chrześcijańskiego współżycia Ludu Bożego. Mamy postępować "z całą pokorą i cichością", a także "z cierpliwością". To również lekcja tolerancji, którą w naszej polskiej historii udało się wcielić w życie w sposób dość zadowalający.

Jednak to zaledwie pierwszy, łatwiejszy punkt programu napisanego dla chrześcijan. Czytamy bowiem: "Znosząc siebie nawzajem w miłości" (Ef 4,2). "Znosić się (...) w miłości" znaczy więcej niż tylko tolerować.

"Znosić się w miłości" to także usiłować zrozumieć; zrozumieć, by wybaczyć; "znosić się w miłości" to również akceptować, czuć się wewnętrznie bliskim, chcieć przebywać we wspólnocie, poczuwać się do wspólnoty, to spieszyć, by wspierać, to chcieć współpracować i współtworzyć.
— Przemówienie wygłoszone w czasie nabożeństwa ekumenicznego w ewangelickim kościele pw. Przenajświętszej Trójcy, Warszawa, 9 czerwca 1991 roku[3]


Linki zewnętrzne

Hasła w Zintegrowanej Bazie Tekstów Papieskich

  • ↑ http://www.nauczaniejp2.pl/dokumenty/wyswietl/id/1491/pos/8/haslo/pokora
  • ↑ http://www.nauczaniejp2.pl/dokumenty/wyswietl/id/986/pos/18/haslo/pokora
  • ↑ http://www.nauczaniejp2.pl/dokumenty/wyswietl/id/522/pos/11/haslo/pokora
    • Źródło: „http://www.wikijp2.pl/index.php?title=Pokora&oldid=4215”