Teleologizm

Treść hasła pochodzi z publikacji „Wielka Encyklopedia Nauczania Jana Pawła II”, Polskie Wydawnictwo Encyklopedyczne, Radom 2014
Autor hasła: ks. Ireneusz MROCZKOWSKI 

Teleologizm – (gr. „telos” – cel) – w ujęciu Jana Pawła II: zespół twierdzeń teologicznomoralnych, pochodzących z różnych teorii etycznych, które dotyczą niewłaściwego ujmowania celowości w hierarchii kryteriów moralnej oceny czynu ludzkiego.

Nauczanie Jana Pawła II nt. teologizmu

W tradycyjnej teologii moralnej czyn ludzki uznawano za dobry, jeśli odpowiadał najwyższemu dobru, w którym człowiek znajduje pełne szczęście. Czyn był więc uznawany za dobry, jeśli odpowiadał ostatecznemu celowi człowieka – czyli Bogu samemu. Jan Paweł II natomiast, interpretując rozmowę młodzieńca z Jezusem (Mt 19), twierdzi, że Jezus wskazuje tam nie tylko na ostateczne odniesienie ludzkiego dobra do Boga, ale ukazuje również związek zachowania przykazań z osiągnięciem szczęścia wiecznego. Papież powołuje się też na Ojców Kościoła, którzy dobre postępowanie człowieka widzieli jako skutek kształtowania obrazu Syna Bożego w człowieku. W tym sensie – pisze Jan Paweł II – życie moralne ma charakter głęboko „teleologiczny”, ponieważ polega na świadomym przyporządkowaniu ludzkich czynów Bogu – najwyższemu dobru i ostatecznemu celowi (telos) człowieka .

Tak rozumiana celowość ludzkich czynów została w niektórych ujęciach współczesnych zniekształcona poprzez utożsamienie obiektywnej celowości z subiektywną intencją podmiotu działania moralnego. Zaczęto kłaść nacisk na cele, do których zmierza działający podmiot, i wartości, które chce osiągnąć. Broniąc się przed zarzutami utylitaryzmu i pragmatyzmu, niektórzy teologowie moraliści zaczęli odróżniać dobra moralne, związane z wolnością osobową, od dóbr pozamoralnych czy przedmoralnych, związanych z dobrami naturalnymi człowieka. O ile dobra moralne powinny być realizowane w sposób bezwyjątkowy, to te drugie mogą być przedmiotem kalkulacji. Kalkulować zaś można według konsekwencji czynów i odpowiedniej ich proporcji. Dlatego Jan Paweł II zauważa, że teologizm bywa też nazywany „konsekwencjalizmem” lub „proporcjonalizmem”. Według Papieża, pierwszy, usiłuje formułować kryteria słuszności określonego działania, analizując przewidywane skutki realizacji konkretnego wyboru. Drugi natomiast, porównując wartości i dobra osiągnięte, koncentruje się raczej na proporcji pomiędzy skutkami dobrymi i złymi, mając na względzie „większe dobro” lub „mniejsze zło”, którego zaistnienie jest możliwe w danej sytuacji .

Konsekwencją takiego pojmowania moralności jest rozróżnianie w ocenie czynów ludzkich słuszności i dobroci oraz zanegowanie istnienia czynów samych w sobie złych. Moralna dobroć lub złość może wynikać tylko z postawy lub intencji sprawcy czynu; ma miejsce wtedy, gdy podmiot angażuje własną wolność w akcie afirmacji lub negacji osoby. Ze słusznością natomiast mamy do czynienia, gdy nie ma zgodności między intencją podmiotu a przedmiotem czynu. Zwolennik teologizmu twierdzi, że można podjąć taki czyn, jeśli bilans dobra względem zła jest równie korzystny, jak w wypadku niepodjęcia czynu. Jan Paweł II formułuje to w następujący sposób: według niektórych określone postępowanie miałoby być słuszne lub niesłuszne w zależności od tego, czy jest ono w stanie wytworzyć, jako swój skutek, stan rzeczy lepszy dla wszystkich osób, których dotyka: postępowanie byłoby zatem słuszne w miarę „maksymalizowania” dobra a „minimalizowania zła” . Takie założenie prowadzi zwolenników teologizmu do włączenia czynów ludzkich w podwójny porządek. Jeśli czyny odnoszą się do takich wartości jak: miłość Boga i człowieka, sprawiedliwość – przynależą one do porządku moralnego. Jeśli natomiast czyny ludzkie realizują takie dobra jak: zdrowie, życie, dobra materialne – tworzą porządek „pozamoralny”. Konsekwentnie może dojść do kalkulowania w wyborze czynów realizujących porządek pozamoralny. Z drugiej strony zwolennicy teologizmu nie godzą się na określanie jakiegokolwiek czynu „wewnętrznie złym” („intrinsece malum”), ponieważ intencja podmiotu może każdy czyn usprawiedliwić. Jan Paweł II sprzeciwia się ujmowaniu oceny czynów poprzez podkreślanie znaczenia przedmiotu czynu oraz powiązanie wolności z prawdą o człowieku.

Bibliografia

Dzieła Jana Pawła II

• Veritatis Splendor 71-83.

Publikacje innych autorów

• Andrzej Szostek, Natura – rozum – wolność: filozoficzna analiza koncepcji twórczego rozumu we współczesnej teologii moralnej, Fundacja Jana Pawła II, Rzym 1990
• Tadeusz Ślipko, Filozoficzne aspekty moralności aktu ludzkiego w encyklice Veritatis splendor [w:] W prawdzie ku wolności: w kręgu encykliki Veritatis splendor, red. E. Janiak, PFT, Wrocław 1994
• Ireneusz Mroczkowski, Wybór dobra czy zła? Roczniki Teologiczne 43/1995 z.3
• Tadeusz Ślipko, Zarys etyki ogólnej, WAM, Kraków 2002

Wybrane wypowiedzi Jana Pawła II o teologizmie

—

Linki zewnętrzne

Hasła w Zintegrowanej Bazie Tekstów Papieskich