Służba zdrowia

Treść hasła pochodzi z publikacji „Wielka Encyklopedia Nauczania Jana Pawła II”, Polskie Wydawnictwo Encyklopedyczne, Radom 2014
Autor hasła: Lucjan Szczepaniak

Służba zdrowia – termin określający osoby zaangażowane zawodowo lub społecznie w opiekę medyczną nad chorym. Należą do nich lekarze, farmaceuci, pielęgniarki, kapelani szpitali, zakonnicy, zakonnice, pracownicy administracji i przedstawiciele wolontariatu. Pojęcie „s.z.” jest również używane w stosunku do szeroko rozumianej ochrony zdrowia. Dla realizacji tego celu konieczne jest prowadzenie odpowiedniej polityki zdrowotnej, przejawiającej się w stwarzaniu warunków do ochrony życia, umacniania zdrowia fizycznego i duchowego, wczesnego wykrywania chorób, ich leczenia, rehabilitacji oraz opieki nad ludźmi upośledzonymi i nieuleczalnie chorymi. Działalność ta wymaga konsekwentnej realizacji długoterminowego planu dla zapewnienia opieki zdrowotnej następnym pokoleniom. Podstawą działania s.z. są przepisy prawa państwowego i struktury sanitarne. Dlatego niezbędne jest kształcenie personelu medycznego i prowadzenie badań naukowych. Aby posługa s.z. odbywała się w duchu chrześcijańskiej solidarności z chorym i miała charakter społecznej troski o niego, konieczna jest znajomość deontologii lekarskiej i etyki katolickiej. Papieska Rada ds. Duszpasterstwa Służby Zdrowia pracę tę rozważa w kategoriach zawodu, powołania i misji. Stąd też opieka nad chorym ze strony s.z. ma również wymiar teologiczny.

Nauczanie Kościoła II nt. służby zdrowia

Posługa choremu jest najbardziej humanitarną troską, jaką okazuje cierpiącemu społeczeństwo. Jej zadanie stanowi otoczenie go opieką medyczną, a jeśli to możliwe, przywrócenie mu zdrowia. Zakorzeniona jest ona w chrześcijańskim powołaniu do troski o życie i zdrowie, które są cennym darem Boga. Służba medyczna ma swoje uzasadnienie teologiczne, ponieważ jej źródłem jest Bóg zatroskany o los każdego człowieka. Odnosi się przede wszystkim do „ubogich i uciśnionych” [Łk 4,18], pośród których szczególne miejsce zajmuje chory. On bowiem często najbardziej potrzebuje pomocy [EV 47]. Od XIX wieku troska Kościoła o chorego ulega stopniowemu przeobrażeniu. Organizację opieki medycznej przejmuje państwo lub instytucje świeckie. Zakonnicy i zakonnice, pracujący jako lekarze i personel pomocniczy, są zastępowani przez świeckich. Odtąd na nich więc spoczywa nie tylko troska o zdrowie i życie chorego, ale również pośrednio troska o życie religijne.

Nauczanie Jana Pawła II nt. służby zdrowia

Z uspołecznienia służby medycznej wynikają pewne zagrożenia, które w minionych wiekach nie były znane. Przede wszystkim jest nim materialistyczne podejście do życia ludzkiego. Chorego postrzega się w kategoriach wydajności i użyteczności. Sprowadza się go do roli „przedmiotu”, który jest pozbawiony autonomii. Racjonalizm techniczno-naukowy eliminuje Boga z jego życia. Stąd też opieka religijna wydaje się czymś zbędnym. Konsekwencją tego jest przesadna wiara w skuteczność medycyny. Zapomina się o tym, że zdrowie jest darem Boga, który powinien być strzeżony przez jednostkę i całe społeczeństwo [EV 23]. Negatywne zmiany we współczesnej opiece nad chorym zostały spotęgowane jeszcze bardziej przez kryzys moralny personelu medycznego, jak również przez niewłaściwe używanie wolności ludzkiej i zagubienie prawdziwej hierarchii wartości [EV 58]. Z przykrością należy stwierdzić, że również s.z. ma swój udział w tworzeniu zjawisk składających się na tzw. „kulturę śmierci”. Zwraca na to uwagę Jan Paweł II, pisząc: „Nawet medycyna, która z tytułu swego powołania ma służyć obronie życia ludzkiego i opiece nad nim, w niektórych dziedzinach staje się coraz częściej narzędziem czynów wymierzonych przeciw człowiekowi i tym samym zniekształca swoje oblicze, zaprzecza samej sobie i uwłacza godności tych, którzy ją uprawiają” [EV 4]. Ukazanie tych zagrożeń, z jakimi boryka się współczesna medycyna, nie umniejsza inicjatyw płynących ze środowiska s.z., aby posługa choremu stała się okazją do ofiarowania siebie Bogu i ludziom. S.z., mimo że stanowi obecnie domenę ludzi świeckich (są wyjątki w krajach misyjnych), jest zobowiązana do zadośćuczynienia prośbom chorego o posługę religijną. Wypełnienie powołania chrześcijańskiego realizuje się przez spełnianie uczynków miłości wobec bliźniego. Stąd też opieka medyczna jest szczególną formą tego powołania. Zakres jej zobowiązań wobec chorego w ogromnej mierze zależy od koncepcji medycyny. Rozumiana przez lekarza i współpracujący z nim personel pomocniczy jako wezwanie Boga do służby życiu sprawia, że troszczą się oni o chorego, szanując godność jego osoby i potrzeby religijne [EV 79]. Zobowiązanie do zaspokojenia potrzeb religijno-moralnych chorego, ze strony wierzącego personelu medycznego, przyczynia się do przybliżenia słowa i łaski Chrystusa tym, którzy cierpią z powodu choroby. Stąd też trudności związane z opieką religijną nie powinny zniechęcać personelu medycznego, lecz przeciwnie, skłaniać go do odważnego poszukiwania właściwych dróg, które pozwolą przyjść z pomocą choremu i zaspokoić jego potrzeby [EV 28]. Świeccy katolicy, podejmując odpowiedzialność za życie wspólnoty kościelnej, są zobowiązani do opieki nad chorym żyjącym wśród nich [CL 53]. Nie mogą oni zamykać się na jego potrzeby czy trwać w bezczynności, nie przychodząc mu z medyczną i religijną pomocą. Posługa ta jest niezwykle cenna i wzbogacona przez Chrystusa licznymi charyzmatami. Jan Paweł II podkreśla, że opiekunowie chorego mają sposobność do wykorzystania bogactw tego charyzmatu. Ich powołanie sprawia, że mogą stać się bardziej wrażliwi na potrzeby chorego i ofiarnie mu służyć [CL 24]. Dlatego też, „gdy do tych naturalnych zdolności dojdzie świadomy altruizm, a przede wszystkim siła wiary i moc ewangelicznej miłości, wówczas można oglądać prawdziwe cuda poświęcenia” [Przemówienie do sióstr zakonnych pracujących w lecznictwie, Rzym 01.10.1998, 4]. Kościół nie tylko wskazuje na zobowiązania personelu medycznego wobec chorego, lecz także stara się z nim współpracować. Dlatego od samego początku swego istnienia łączy on troskę o zdrowie i życie chorego z troską o jego sprawy duchowe [VC 83]. Jest przekonany, że „zaspokojenie potrzeb religijno-moralnych chorego jest posługą człowiekowi jako jedności psychofizycznej” [Przemówienie do uczestników sesji plenarnej Papieskiej Akademii Nauk, Rzym 27.10.1998, 3]. Kościół pragnie, by służba medyczna dokonywała się w duchu takiej wizji człowieka, jaką niesie ze sobą antropologia chrześcijańska. Jan Paweł II przypomina, że „taka wizja zdrowia, oparta na chrześcijańskiej antropologii, respektującej osobę jako całość, nie jest bynajmniej tożsama z brakiem chorób, ale jawi się jako dążenie do pełniejszej harmonii i do zdrowej równowagi na płaszczyźnie fizycznej, psychicznej, duchowej i społecznej. W tej perspektywie człowiek jest wezwany, aby wykorzystując wszelkie dostępne siły urzeczywistniał własne powołanie i dobro innych” [ŚDCh 1999]. Obowiązek ciążący na s.z., a dotyczący problemów religijno-moralnych chorego, wypływa nie tylko z nauczania kościelnego, ale także z podstawowego prawa do wolności w ogóle, a religijnej w szczególności. Jan Paweł II wyjaśnia, że „istota wolności tkwi we wnętrzu człowieka, należy do natury osoby ludzkiej i jest jej znakiem rozpoznawczym” [ŚDP 1980]. Warunkiem prawdziwej wolności jest rzetelny stosunek do prawdy. „Jest to równocześnie przestroga przed jakąkolwiek pozorną wolnością, przed wolnością rozumianą powierzchownie, jednostronnie, bez wniknięcia w całą prawdę o człowieku i o świecie. Chrystus przeto również i dziś, po dwóch tysiącach lat, staje wśród nas jako Ten, który przynosi człowiekowi wolność opartą na prawdzie, który człowieka wyzwala od tego, co tę wolność ogranicza, pomniejsza, łamie u samego niejako korzenia, w duszy człowieka, w jego sercu, w jego sumieniu” [RH 12]. Skoro podstawowe prawo do wolności religijnej ujawnia się w wolności sumienia i wyznania, nic dziwnego, że prawodawstwo państwowe, jak konstytucja, ją gwarantuje. Potwierdzona jest ona również przez konkordat. Papież apeluje do odpowiedzialnych instytucji, do których należy także opieka zdrowotna, aby umożliwiały jej realizowanie. Mają one obowiązek zapewnienia choremu niezależności chronionej przez prawo, aby mógł żyć według wymagań swojego sumienia. Z konstytucji i przepisów prawnych z niej wynikających płynie obowiązek, ciążący na służbie szpitalnej, ułatwienia choremu wykonywania praktyk religijnych. Z posług tych nikt nie może być wyłączony, także dzieci. Mają one szczególne prawo do katechezy w szpitalach. W warunkach szpitalnej opieki pojawia się problem obowiązku współpracy s.z. z duszpasterzem szpitala, we wspólnej opiece religijno-moralnej nad chorym. Istnieją tutaj wzajemne relacje obu stron. Kapłan spełnia przede wszystkim funkcję pasterską. Świecki pracownik s.z. kontynuuje owo przepowiadanie przez swój osobisty przykład i przez pogłębianie własnej wiary. Jan Paweł II przestrzega jednak przed niebezpieczeństwem, „jakim jest wypaczanie roli wiernego świeckiego przez nadmierne zawężanie jej do funkcji wewnątrzkościelnych. Trzeba zatem respektować, z jednej strony – tożsamość świeckiego, a z drugiej – tożsamość kapłana, natomiast współpraca między wiernymi świeckimi i kapłanami oraz zastępowanie kapłanów przez świeckich – w przypadkach i w trybie określonym przez prawodawstwo kościelne – winny być regulowane w duchu komunii kościelnej, która pozwala dostrzec, że różne zadania i stany życia wzajemnie się uzupełniają i wzbogacają” [Przesłanie do uczestników Światowego Kongresu Katolików Świeckich w Rzymie, Watykan 21.11.2000, 6]. Wymaga ona od personelu medycznego duchowego przygotowania, a w sytuacji kiedy są oni niewierzący, przezwyciężenia uprzedzeń. Obowiązek opieki religijnej nad chorym ze strony s.z. wynika z jej specyficznej, służebnej funkcji, którą spełnia wobec niego. Choć obowiązek ten jest zaliczany do zawodowej powinności, jaka ma charakter warunkowy, to w aspekcie moralnym i w tym sensie jest bezwarunkowy. Do takiego właśnie obowiązku należy troska o życie chorego, jego zdrowie i o opiekę religijną [EV 78-79]. Niewypełnienie powinności medycznej i religijnej wobec chorego, która zobowiązuje w sumieniu, powoduje winę moralną. Pracownicy s.z., podobnie jak wszyscy chrześcijanie, są powołani do apostolstwa. Jan Paweł II uważa, że konieczność apostolstwa wynika również z tego, że „człowiek w całej prawdzie swego istnienia i bycia osobowego i zarazem »wspólnotowego«, i zarazem »społecznego, w obrębie własnej rodziny, w obrębie tylu różnych społeczności, środowisk, (...) w obrębie całej ludzkości, ten »człowiek« jest pierwszą drogą, po której winien kroczyć Kościół w wypełnianiu swojego posłannictwa, jest pierwszą i podstawową drogą Kościoła, drogą wyznaczoną przez samego Chrystusa, drogą, która nieodmiennie prowadzi przez Tajemnice Wcielenia i Odkupienia” [RH 14]. Stąd też w wypełnianiu zadań Kościoła pośród chorych podstawową rolę, choć nie wyłączną, odgrywają świeccy chrześcijanie, lekarze, pielęgniarki i personel pomocniczy. Kościół naucza, że na wierzących członkach s.z. spoczywa nie tylko obowiązek spełnienia prośby chorego o posługę medyczną i religijną dla niego, ale również apostolstwo [DWR 14]. Zobowiązanie to niekiedy może wymagać heroizmu, zwłaszcza w przypadku obrony życia ludzkiego. Jan Paweł II uzasadnia obowiązek apostolstwa. „Misja ta nie jest jakimś dodatkiem do chrześcijańskiego powołania. Przeciwnie, jak przypomina Sobór Watykański II, »powołanie chrześcijańskie jest ze swej natury powołaniem do apostolstwa« (DA 2). Chrystusa należy głosić świadectwem życia i słowem” [Przesłanie do uczestników Światowego..., przem. cyt., 5]. Chrześcijanin dojrzały w sensie ewangelicznym winien odczuwać potrzebę odpowiedzenia na „transcendentne wezwanie, które ukonkretnia się w cierpiącym i wzywającym obliczu pacjenta powierzonego konkretnym zabiegom” [tamże]. Jest on zobowiązany do dania świadectwa o Chrystusie w każdych okolicznościach i sytuacji, a zwłaszcza wobec chorego. Papież przypomina, że „od Hipokratesa po miłosiernego Samarytanina, od sumienia kierowanego rozumem po rozum oświecony przez wiarę, wszystko to powinno prowadzić do głoszenia jednej Ewangelii życia. Posługa personelu medycznego jest bowiem służebnym narzędziem rozprzestrzeniającej się miłości Bożej wobec człowieka cierpiącego. Jest równocześnie dziełem miłości wobec Boga, który ukazuje się w pełnej miłości trosce o człowieka. (...) Zawód, powołanie i misja spotykają się ze sobą, a w chrześcijańskiej wizji życia i zdrowia integrują się ze sobą. W tym świetle działalność medyczno-sanitarna nabiera nowego i wzniosłego znaczenia jako »służba życiu« i »posługa leczenia«” [Karta Pracowników Służby Zdrowia,4]. Jej przepowiadanie i jej obrona „nie są niczyim monopolem, ale zadaniem i odpowiedzialnością wszystkich” [EV 91]. Stąd też wezwanie s.z. do apostolskiej odpowiedzialności za chorego. Aby opiekunowie medyczni mieli świadomość odpowiedzialności zobowiązań wobec chorego, Papież powołał Komisję ds. Duszpasterstwa Służby Zdrowia, która otrzymała później rangę Papieskiej Rady ds. Duszpasterstwa Pracowników Służby Zdrowia. Zadaniem duszpasterstwa jest pomoc we wzroście autentycznej wiary i prawdziwego zmysłu moralnego rozwijającego się w łączności z Bogiem. Apostolstwo jest możliwe tylko wówczas, jeśli personel medyczny poszukuje prawdy w relacjach z Bogiem i ludźmi. Do zrozumienia treści tych prawd, by potem móc służyć choremu, przygotowuje: codzienne czytanie czasopism, książek religijnych, Pisma Świętego oraz modlitwa. Ta droga stopniowo prowadzi do postawy, która jest autentycznym świadectwem o Chrystusie wobec chorego. Stąd modlitwa staje się pierwszym środkiem apostolskim. Czynnikami wpływającymi na skuteczność apostolstwa są: współpraca (lub jej brak) z łaską Bożą, pragnienie dobra i konsekwentne zmierzanie do celu. Jan Paweł II uczy, że prawdziwe apostolstwo buduje się „w mocy Ducha Świętego” [PDV 57]. Temu ma służyć stała formacja personelu medycznego w dziedzinie moralności i etyki. Nie może on być pozostawiony sam sobie i obciążony odpowiedzialnością wobec coraz bardziej złożonych problemów medycznych. Dlatego Jan Paweł II zachęca, aby w szpitalach uniwersyteckich, i nie tylko, organizowano „komitety etyczne”. Dzięki nim kompetencje zawodowe lekarza, w połączeniu z ich oceną etyczną, chronią godność chorego i wzmacniają odpowiedzialność personelu za życie, zdrowie i stan religijny chorego [VS 3; EV 4].

Bibliografia

Dzieła Jana Pawła II

Jan Paweł II: CL 24, 53; EV; IRC; Okż; Słowo do polskich chirurgów, Watykan 01.02.1992; List Apostolski „Motu proprio” ustanawiający Papieską Akademię Ochrony Życia, 11.02.1994; Przemówienie do uczestników X Międzynarodowej Konferencji zorganizowanej przez Papieską Radę ds. Duszpasterstwa Służby Zdrowia, Rzym 25.11.1995; Przemówienie podczas poświęcenia nowej Kliniki Kardiochirurgii Szpitala im. Jana Pawła II, Kraków 09.06.1997; Jubileusz Lekarzy Katolickich, Rzym 07.07.2000; Bibliografia wypowiedzi z lat 1978-1988, „Studia Warmińskie” 1991, 28.

Publikacje innych autorów

W. Chrostowski, Duchowe aspekty paliatywnej opieki pediatrycznej, „Collectanea Theologica” 69(1999), 3; B. Drożdż, Duszpasterstwo chorych, w: Duszpasterstwo specjalne, red. R. Kamiński, B. Drożdż, Lublin 1998; W. Gubała, Służyć życiu ludzkiemu, „LR” 16(1995), 3(171); M. Kalinowski, Formacja religijna pracowników służby zdrowia, „Studia Warmińskie” 1996, 33; J. Kowalski, Obrona życia ludzkiego w praktyce lekarskiej w świetle Magisterium Kościoła, „Rodzina Katolicka” 1985, 5-6 (60-61); tenże, Kontekst powstania encykliki „Evangelium vitae” i jej istotna treść, w: Życie dar nienaruszalny. Wokół encykliki „Evangelium vitae”, red. A. Młotek, T. Reroń, Wrocław 1995; tenże, Powołanie lekarza wpisane w bezsilność medycyny wobec choroby i cierpienia, w: M. Wrężel, Partnerski charakter relacji między lekarzem i chorym. Aspekt moralny, Kraków 2000; J. Nagórny, Społeczny charakter troski o życie i zdrowie, „Roczniki Teologiczne” 46(1999), 3; S. Olejnik, Etyka lekarska, Katowice 1995; Papieska Rada ds. Duszpasterstwa Służby Zdrowia, Karta Pracowników Służby Zdrowia, Watykan 1995; Paweł VI, Posłannictwo służby zdrowia, w: Będziecie mi świadkami. Paweł VI przemawia do ludzi świeckich, red. E. Weron, Poznań–Warszawa 1975; K. Szczygieł, Tajemnica lekarska, w: Tajemnica lekarska, red. I. Kleszczowa, Kraków 1994; tenże, Relacje pacjent – lekarz w świetle antropologii chrześcijańskiej, w: Prawa pacjenta a postawa lekarza, Kraków 1996; T. Ślipko, Granice życia, Kraków 1994; tenże, Wolność i postęp a etyka lekarska. Rozważania na marginesie encykliki „Evangelium vitae”, w: „Evangelium vitae”. Dobra nowina o życiu ludzkim. Materiały na temat encykliki Jana Pawła II „Evangelium vitae” oraz dyskusja panelowa o karze śmierci, red. J. Brusiło, Kraków 1995; J. Wróbel, Życie od Boga i dla Boga, w: Jan Paweł II, „Evangelium vitae”. Tekst i komentarz, red. T. Styczeń, J. Nagórny, Lublin 1997.

Wybrane wypowiedzi Jana Pawła II o służbie zdrowia

—

—

Linki zewnętrzne

• Hasło "służba zdrowia" w Zintegrowanej Bazie Tekstów Papieskich