Opcja fundamentalna

Treść hasła pochodzi z publikacji „Wielka Encyklopedia Nauczania Jana Pawła II”, Polskie Wydawnictwo Encyklopedyczne, Radom 2014. 
Autor hasła: ks.

Opcja fundamentalna – wybór zasadniczy, wybór podstawowy – podstawowa decyzja człowieka, skierowana ku celowi ostatecznemu, która wyznacza ogólny kierunek życia, scala działania osoby i określa zasadnicze moralno-religijne nastawienie do dobra i zła, a w ostateczności do Boga. Od niej miałyby zależeć wszystkie inne indywidualne decyzje i jakość wolności człowieka. Opowiedzenie się za wyborem dobra absolutnego nie pozwala planować ani podejmować jednocześnie działań przeciwnych. Dokonanie wyboru zasadniczego nie sprawia jednak, że konkretny zły czyn zyskuje inną kwalifikację moralną, bowiem deklaracja wyboru Boga traci znaczenie moralne, jeśli nie łączy się z odpowiedzią na Boże wezwanie. Kategoria opcja fundamentalna mieści się w tradycji nauczania moralnego na temat źródeł czynu moralnego. Od połowy XX wieku wzrasta zainteresowanie opcja fundamentalna, uwidacznia się także stanowisko tzw. opcjonalistów, że konkretne wybory decydują o słuszności działania, zaś o dobru i złu moralnym jedynie opcja fundamentalna

Koncepcja opcji fundamentalnej w Veritatis Splendor

Jan Paweł II, nawiązując do tradycji nauczania Kościoła, przedstawił koncepcję opcja fundamentalna w encyklice Veritatis Splendor i wskazał zarówno na jej pozytywne, jak i negatywne aspekty. Papież zaliczył opcja fundamentalna do zagadnień, które stały się przedmiotem współczesnej dysputy moralnej i wokół których wyłoniły się nowe kierunki myślenia i nowe teorie . Doceniając wkład nauk o człowieku, Papież odsyła do nauczania Pisma Świętego, źródła biblijne potwierdzają bowiem szczególne znaczenie wyboru podstawowego . Pismo Święte nie mówi wprost o opcja fundamentalna, ale wewnętrznie zawiera tę rzeczywistość w zobowiązaniu fundamentalnym (w Starym Testamencie: „Jam jest Pan, twój Bóg”, w Nowym Testamencie: wezwanie do pójścia za Jezusem), stojącym na straży wspólnoty Boga z człowiekiem. Ukonkretnieniem tego zobowiązania są szczegółowe przykazania. Jan Paweł II podkreśla konieczność odwołania się do obiektywnego wymiaru moralności, zapisanego w prawie objawionym. Z biblijnej perspektywy opcja fundamentalna to najwyższy wybór zbawczy, odczytanie sensu własnego życia w relacji do ostatecznego zbawienia. Papież związał opcja fundamentalna z ludzką wolnością: wolność nie polega jedynie na wyborze takiego czy innego działania; dokonując wyboru człowiek decyduje zarazem o sobie samym, opowiada się swoim życiem za Dobrem, Prawdą, lub przeciw nim i ostatecznie za lub przeciw Bogu. Słusznie zwraca się uwagę na szczególne znaczenie pewnych wyborów, nadających kształt całemu życiu moralnemu człowieka i wyznaczających swoistą przestrzeń, wewnątrz której może on na co dzień podejmować i realizować także inne konkretne wybory . Związek wyboru z wolnością sprawia, że błędne rozumienie wolności skutkuje wypaczeniami w nauce odnośnie opcja fundamentalna Niniejszy punkt wyjścia pozwolił zmierzyć się z błędnymi tezami, głoszonymi przez niektórych teologów . Jan Paweł II skrytykował taką interpretację wyboru zasadniczego, która odrywa go od konkretnych czynów człowieka. Nauczanie Papieża jest odpowiedzią na tezy zniekształcające rozumienie samej opcja fundamentalna, a w konsekwencji także na próby radykalnej rewizji nauki o rozróżnianiu grzechów. Według błędnych opinii, grzechem śmiertelnym może być jedynie bezpośrednie i formalne odrzucenie Boga lub całkowite wykluczenie miłości bliźniego. Tylko w tym wypadku miałaby mieć miejsce decyzja angażująca całą osobę ludzką, wymagana do zaistnienia grzechu śmiertelnego. Takie poglądy prowadzą do wniosku, że mierząc ciężkość grzechu, należy się kierować raczej stopniem zaangażowania wolności osoby, dokonującej danego czynu, niż samą materią czynu. Jan Paweł II z mocą potwierdził naukę Kościoła, że grzech śmiertelny nie daje się zredukować jedynie do wyboru fundamentalnie sprzeciwiającego się Bogu, albowiem każdy świadomy i dobrowolnie wybrany nieporządek moralny, dotyczący istotnej materii, zawiera w sobie wzgardę przykazań, odrzucenie miłości Boga i oddalenie się od Niego . Kościół podtrzymuje naukę o grzechu śmiertelnym, zaś rozdzielenie opcja fundamentalna i świadomych wyborów poszczególnych aktów jest sprzeczne z katolicką hamartiologią. Wewnętrzny wybór Boga i dobra kieruje człowieka na stałe we właściwym kierunku; poszczególne czyny dobre są aktualnym wyrazem wyboru zasadniczego i nań wpływają. Decyzje szczegółowe mogą wzmacniać opcja fundamentalna, ale mogą ją również osłabiać, a nawet zniweczyć. Zależność między wyborem zasadniczym a konkretnym działaniem moralnym jest tak ścisła, że także pojedynczy czyn może przekreślić opcja fundamentalna .

Wymiar opcji fundamentalnej

Kategoria opcja fundamentalna sama w sobie nie jest w stanie wyjaśnić złożonego fenomenu czynu ludzkiego. Jan Paweł II podkreślił potrzebę ostrożności, aby zastosowanie opcja fundamentalna do analizy działania moralnego człowieka nie doprowadziło do subiektywizmu (opcja fundamentalna jako podstawowa intencja). Konsekwentnie akcent pada na znaczenie przedmiotowego wymiaru konkretnego czynu ludzkiego, doskonalącego lub umniejszającego osobę. Oderwanie opcja fundamentalna od wyborów dokonywanych w konkretnych czynach, treściowo zdefiniowanych, prowadziłoby do rozbicia jedności podmiotu działającego. Wybory kategorialne są swoistym przedłużeniem (ucieleśnieniem) opcja fundamentalna i prowadzą do pełnej dojrzałości wyboru nadającego kierunek życiu. Konkluzje wypływające z nauczania Jana Pawła II są następujące: 1. podstawową i decydującą siłą, która kształtuje moralny wizerunek osoby, nie jest opcja fundamentalna w swym ukierunkowaniu na Dobro Najwyższe lub przeciwko Niemu; 2. akty sprawiane mocą wolnego wyboru czerpią moralną jakość z relacji zgodności lub niezgodności z godnością i integralnym powołaniem osoby ludzkiej i dopiero dzięki tej zgodności otwierają człowiekowi drogę do osiągnięcia Dobra Nieskończonego lub Jego utraty.

Bibliografia

Jan Paweł II

• Reconciliatio et paenitentia 17;
• Veritatis Splendor 65-70.

Publikacje innych autorów

• A. Szostek. Natura – rozum – wolność. Rzym 1990;
• J. A. Młotek. Wybór podstawowy i konkretne postępowanie w świetle encykliki Veritatis spolendor. W: W prawdzie ku wolności. W kręgu encykliki Veritatis splendor. Red. E. Janiak. Wrocław 1994;
• J. Merecki. Pojęcie wyboru podstawowego we współczesnej etyce. „Roczniki Filozoficzne” 42:1994 z. 2;
• J. Nagórny. Opcja fundamentalna w praktyce życia chrześcijańskiego. W: Veritatis splendor. Przesłanie moralne Kościoła. Red. B. Jurczyk. Lublin 1994; Tenże. Wybór podstawowy a konkretne decyzje moralne. Studia Theologica Varsaviensia. Warszawa 1963 32:1994 nr 1;
• S. Płatek. Teoria opcji fundamentalnej według nauczania Kościoła. „Dissertationes Paulinorum” 1994 t. 7.

Wybrane wypowiedzi Jana Pawła II o opcji fundamentalnej

Rozważania na temat opcji fundamentalnej skłoniły niektórych teologów do poddania głębokiej rewizji także tradycyjnego rozróżnienia grzechów na śmiertelne i powszednie. Podkreślają oni, że do sprzeciwu wobec prawa Bożego, który powoduje utratę łaski uświęcającej, a w przypadku śmierci w tym grzesznym stanie — wieczne potępienie, może doprowadzić jedynie akt ogarniający osobę pojętą jako całość, a więc akt opcji fundamentalnej. Według tych teologów grzechem śmiertelnym, oddzielającym człowieka od Boga, może być jedynie odrzucenie Boga, dokonane na takim poziomie wolności, którego nie sposób utożsamiać z aktem wyboru ani osiągnąć w drodze świadomej refleksji. W tym sensie — dodają — trudno jest przyjąć, przynajmniej z psychologicznego punktu widzenia, że chrześcijanin, który pragnie zachować jedność z Jezusem Chrystusem i Jego Kościołem, mógłby popełniać grzechy śmiertelne tak łatwo i tak często, jak na to zdaje się wskazywać sama „materia” jego czynów. Równie trudno przyjąć tezę, że człowiek jest zdolny w krótkim odstępie czasu zerwać całkowicie więź komunii z Bogiem i nawrócić się do Niego przez szczerą pokutę. Prowadzi to do wniosku, że mierząc ciężkość grzechu należy kierować się raczej stopniem zaangażowania wolności osoby, która dany czyn popełnia, niż samą materią tego czynu.

— Veritatis Splendor, 69

Oderwanie opcji fundamentalnej od treściowo określonych czynów jest równoznaczne z zaprzeczeniem istotnej niepodzielności, czyli osobowej jedności podmiotu moralnego, obejmującej jego ciało i duszę. Koncepcja opcji fundamentalnej, która nie uwzględnia bezpośrednio możliwości, jakie wybór ten otwiera ani określonych konsekwencji, które go wyrażają, nie oddaje prawdy o rozumnej celowości wpisanej w naturę działania człowieka oraz każdej z jego świadomych decyzji. W rzeczywistości o moralnym znaczeniu ludzkich czynów nie decyduje jedynie intencja, ogólne nastawienie czy opcja fundamentalna, rozumiana jako intencja, która nie ma ściśle określonej i zobowiązującej treści lub której nie towarzyszy realny wysiłek wypełniania różnych powinności życia moralnego. Nie można wydawać ocen moralnych, jeśli nie bierze się pod uwagę zgodności lub niezgodności świadomego wyboru określonego czynu z godnością i integralnym powołaniem osoby ludzkiej. Każda decyzja oznacza zawsze, że świadoma wola zajmuje stanowisko wobec różnych postaci dobra i zła, oznaczonych przez prawo naturalne jako dobro, którego należy poszukiwać lub zło, którego należy unikać.

— Veritatis Splendor, 67