Relacje państwo - Kościół

Treść hasła pochodzi z publikacji „Wielka Encyklopedia Nauczania Jana Pawła II”, Polskie Wydawnictwo Encyklopedyczne, Radom 2014
Autor hasła: Anna BARCIK

Relacje państwo - Kościół - relacje między dwiema odmiennymi strukturami, zdeterminowane pozycją religii w społeczeństwie. Mogą występować w trzech postaciach: podporządkowanie Kościoła państwu, zwane cezaropapizmem; podporządkowania państwa władzy Kościoła, nazwane teokracją oraz rozdziałem Kościoła od państwa, czyli tzw. neutralnośći obu instytucji. W ujęciu teoretycznym państwo i Kościół są społecznościami koniecznymi i doskonałymi, zaś w ujęciu praktycznym widzialnymi.

Nauka Kościoła katolickiego o relacjach z państwem

Kościół w swoim nauczaniu społecznym odrzuca zarówno teokrację, jak cezaropapizm, krytycznie też ustosunkowuje się do neutralności obu instytucji. Postuluje współpracę państwa i Kościoła, bowiem Bóg w trosce o rodzaj ludzki powierzył władzę nad sprawami przyrodzonymi człowieka państwu, a nad życiem nadprzyrodzonym Kościołowi. Dziedziny działalności państwa i Kościoła nie są oddzielone od siebie, ale jako organizacje wyraźnie rozgraniczone, na co wskazuje sam Pan Jezus: „oddajcie, co jest cesarskie, cesarzowi, a co boskie – Bogu” [MT 22, 21]. Jest to zasadnicze rozróżnienie między porządkiem religijnym – nadprzyrodzonym, a doczesnym – politycznym, które wyznacza kierunek myślenia. Idąc za tokiem tego myślenia, św. Augustyn przeciwstawia państwu ziemskiemu – państwo Boże (niebieskie). Staje jednak na stanowisku współdziałania między Kościołem i państwem, gdyż one potrzebują się wzajemnie . Społeczną doktrynę o stosunku państwa do Kościoła formułuje w. Tomasz z Akwinu. Jest ona odzwierciedleniem poglądów św. Pawła i św. Augustyna. Św. Tomasz stwierdza, że istnieją dwie najwyższe instancje, przez które świat jest rządzony: państwo i Kościół. Porównuje władzę świecką do ciała człowieka, a władzę kościelną do duszy. Obie stanowią organiczną całość (corpus). Teorię tę nazwano „teorią dwóch mieczy”. Św. Tomasz mówi o wyższości władzy kościelnej nad sprawami duchowymi, moralnymi i domaga się od państwa ochrony i troski o swobody religijne .

Uregulowaniu stosunków między państwem i Kościołem Sobór Watykański II poświęca dokument Dignitatis humanae, w którym nawiązuje do „teorii legalnej”, czyli zwierzchnictwa państwa nad Kościołem. Wskazuje, że społeczeństwu cywilnemu „przysługuje prawo do bronienia się przeciwko nadużyciom, jakie mogłyby się pojawić pod pretekstem korzystania z wolności religijnej”, musi to jednak odbywać „wedle norm prawnych, dostosowanych do obiektywnego porządku moralnego”.

Problematyka relacji państwa i Kościoła w nauczaniu Jana Pawła II

Najpełniej w zakresie współdziałania państwa i Kościoła wypowiedział się Jan Paweł II w swym nauczaniu społecznym. Już w pierwszej encyklice Ojciec Święty nawiązuje do Dignitatis humanae i stwierdza, że misją Kościoła jest głoszenie prawdy, której jest stróżem i nauczycielem . Kościół uczył i uczy, że podstawowym obowiązkiem państwa jest troska o dobro wspólne. Uprawnienia władzy nie mogą być sprzeczne z prawami człowieka i obiektywnym porządkiem etycznym. Papież zwraca się do władzy państwowej o uszanowanie praw religii i pracy Kościoła. Uszanowanie tego prawa uważa Ojciec Święty za warunek współpracy i sprawdzian organizmów politycznych .

Charakteryzując stosunki państwo–Kościół, Papież stwierdza, że w rozwoju człowieka państwo może liczyć na Kościół i jego wszechstronną pomoc, ale domaga się zapewnienia wolności religijnej i sumienia oraz ich publicznego wyznawania. Jan Paweł II stoi na stanowisku, że działalność państwa „jest dla człowieka, przez człowieka i z człowiekiem”. Jeśli władza odrywa się od tej zależności i jest celem sama w sobie, to traci swą rację bytu. W imię godności człowieka nadrzędnym działaniem władzy jako instytucji życia państwowego jest stworzenie możliwości uczestniczenia obywateli w stanowieniu „pospolitej rzeczy” jako jej podmiotu . Zatem Kościół ma prawo i obowiązek odwoływać się do praw człowieka: promować je i chronić. Chrześcijańska koncepcja człowieka podkreśla jego prymat w porządku społecznym. Papież domaga się uznania wielkości osoby w życiu politycznym i w państwie, co wiąże się z personalistycznym sposobem sprawowania władzy państwowej. Jest to Papieska orientacja na homocentryzm, który wynika z teocentryzmu. Wszelkie programy życia politycznego winny uwzględniać doskonalenie człowieka i jego duchowego rozwoju. Idea współpracy w koncepcji Ojca Świętego wyklucza budowanie ustroju państwa lub poszukiwanie jakiejś trzeciej drogi między liberalizmem (kapitalizmem) a kolektywizmem (marksizmem), ale oferuje państwu niezbędną siłę przewodnią – swoją naukę społeczną jako instrument przezwyciężania obecnych trudności społeczno-politycznych .

Kościół popiera demokratyczne państwa, ale sprzeciwia się powstawaniu wąskich grup kierowniczych, które dla własnych korzyści przywłaszczają sobie władzę w państwie. Zgodnie z tezą o autonomii i niezależności Kościoła i państwa Ojciec Święty pozostaje neutralny wobec ustroju politycznego państwa. Oznacza to, że Kościół nie może wiązać się z jakimkolwiek ustrojem politycznym, gdyż ustroje się zmieniają, a Kościół zachowuje stale swą tożsamość. Jednakże państwo nie może być obojętne wobec potrzeb religijnych członków społeczeństwa, gdyż to uderza w dobro osoby ludzkiej i dobro wspólne, co rodzi konflikty i niepokoje społeczne.

Powyższa analiza uprawomocnia wniosek, że koncepcja odniesień państwa i Kościoła jest przyporządkowana dobru człowieka i społeczeństwa, które wyznacza dialogową płaszczyznę nastawień i działań obu instytucji. Dialog ten dotyczy nie tyle rozwiązań ustrojowych państwa, ile określa charakter i zakres władzy w budowaniu porządku społeczno-politycznego zgodnego z naturalnym ładem osoby ludzkiej i moralnymi zasadami współżycia .

W tym kontekście Papież protestuje przeciwko porządkowi prawnemu sprzecznemu z prawem objawionym i prawem naturalnym państw demokratycznych, który uderza w życie człowieka. Prawo stanowione przez państwo nie może w imię tzw. „tolerancji” pozwalać na zabijanie jakiegokolwiek człowieka. Kościół ma prawo bronić osoby przed nadużyciami władzy, dokonywanymi w imię wolności. Konfrontacja Kościoła z państwem w tym zakresie dotyczy zgodności prawa cywilnego z prawem moralnym. Sprawujący władzę w społeczeństwach pluralistycznych demokracji muszą stać na straży skutecznej ochrony prawnej większości w społeczeństwie.

Relacje między państwem i Kościołem rozumiane są przez Jana Pawła II jako współdziałanie dwu podmiotów, których prawa, cele i obowiązki przyporządkowane są racji dobra osoby i dobra wspólnego. Oryginalność nauczania Papieża o państwie i Kościele wyraża się w postulatach zdrowej współpracy i stałej odnowy sposobów rządzenia przez władze państwowe poprzez ujawnianie błędów państwa. Nauczanie ma charakter teologiczny, ale także pragmatyczny.

Bibliografia

Dzieła Jana Pawła II

• Centesimus annus, 43; 46;
• Evangelium vitae, 71-72; 91;
• Redemptor hominis, 14; 17;
• Sollicitudo rei socialis, 32; 42.

Publikacje innych autorów

• S. Markiewicz, Współdziałanie Kościoła i państwa w świetle teorii i praktyki, Warszawa 1984;
• G. Morra, Państwo, społeczeństwo w katolickiej nauce społecznej, „Znaki Czasu” 1991, 21;
• W. Piwowarski, Państwo w nauczaniu Kościoła, „Materiały Studium Nauki Społecznej Kościoła, Warszawa 1983;
• A. Zwoliński, Państwo a Kościół, w: T. Borutka, J. Mazur, A. Zwoliński, Katolicka nauka społeczna, Częstochowa-Jasna Góra 1999.

Wybrane wypowiedzi Jana Pawła II nt. relacji państwa i Kościoła

Kościół respektuje słuszną autonomię porządku demokratycznego i nie ma tytułu do opowiadania się za takim albo innym rozwiązaniem instytucjonalnym czy konstytucyjnym. Wkład, który w ów porządek wnosi, polega na takim zrozumieniu godności osoby, jakie w całej pełni objawia tajemnica Słowa Wcielonego.

— Centesimus annus, 47

Kościół dla tej swojej działalności nie pragnie żadnych przywilejów, a tylko i wyłącznie tego, co jest niezbędne do spełnienia jego misji. W tym też kierunku idzie w Polsce działalność Episkopatu, prowadzonego od trzydziestu już z górą lat przez człowieka tej niezwykłej miary, jakim jest kardynał Stefan Wyszyński, Prymas Polski. Jeśli Stolica Apostolska szuka w tej dziedzinie porozumienia z władzami państwowymi, to oprócz względu na stworzenie warunków integralnej działalności Kościoła jest świadoma tego, że porozumienie to odpowiada racjom historycznym narodu, którego synowie i córki w ogromnej swojej większości są synami i córkami Kościoła katolickiego. W świetle tych oczywistych przesłanek porozumienie takie widzimy jako jeden z elementów ładu etycznego i międzynarodowego w Europie i w świecie współczesnym, wynikającego z poszanowania praw narodu i praw człowieka. Pozwolę sobie przeto wypowiedzieć pogląd, że nie można zaprzestać starań i poszukiwań w tym kierunku.

— Przemówienie do przedstawicieli władz państwowych w Belwederze, Warszawa, 2.06.1979

Ład hierarchiczny Kościoła odnajduje swe zwieńczenie w posłannictwie i posługiwaniu Piotrowym. Stolica Apostolska z tego posłannictwa i posługiwania czerpie swój właściwy charakter. Nie jest to charakter świeckiej struktury politycznej, chociaż z uzasadnionych również i współcześnie względów ze Stolicą Rzymską łączy się pozostałość dawnego państwa papieskiego. Tak jednakże jak to państwo, które w swej historycznej postaci przestało istnieć w roku 1870, tak i jego aktualna pozostałość w swoistym symbolicznym kształcie stanowi gwarancję suwerenności Stolicy Apostolskiej wobec świata i jest nade wszystko oparciem dla tego, co dla Stolicy Apostolskiej jest istotne. To zaś wynika jedynie i wyłącznie z natury Kościoła, z jego misji apostolskiej, z posługi ewangelicznej prawdy i miłości, z misji duszpasterskiej, czemu wszystkiemu służy ustrój hierarchiczny Kościoła. Z pełnym uzasadnieniem sprawy teksty poświęcone temu ustrojowi Kościoła znajdują się w konstytucji Lumen gentium po rozdziałach poświęconych tajemnicy Kościoła oraz uniwersalnemu posłannictwu Ludu Bożego.

— Przemówienie do Konferencji Episkopatu Polski, Jasna Góra, 5.06.1979

Linki zewnętrzne

• Hasło "Kościół a władze publiczne" w Zintegrowanej Bazie Tekstów Papieskich