Opcja na rzecz ubogich

Treść hasła pochodzi z publikacji „Wielka Encyklopedia Nauczania Jana Pawła II”, Polskie Wydawnictwo Encyklopedyczne, Radom 2014. 
Autor hasła: ks. Piotr Kieniewicz MIC.

Opcja na rzecz ubogich – kategoria moralna, wskazująca na szczególne miejsce ludzi ubogich (niekoniecznie na płaszczyźnie materialnej) w porządku miłości (zasada solidarności), powiązana również w wielu aspektach z zasadą sprawiedliwości. Została wprowadzona do społecznej nauki Kościoła przez Jana Pawła II. Wprowadzając tę kategorię, Papież pragnie przeciwstawić się skrajnym nurtom teologii wyzwolenia, odwołującej się do marksistowskiej ideologii walki klas. Wprawdzie podziela on troskę o sytuację ludzi najuboższych w świecie, ale odrzuca rozwiązanie tego problemu na drodze rewolucji.

Sens opcji na rzecz ubogich

Istotą opcji na rzecz ubogich jest przezwyciężenie stanu ubóstwa i umożliwienie osobie podjęcia odpowiedzialności za życie swoje i wspólnoty: Jest to rodzaj opcji, czyli specjalna forma pierwszeństwa w praktykowaniu miłości chrześcijańskiej, poświadczona przez całą Tradycję Kościoła. Odnosi się ona do życia każdego chrześcijanina, które ma być naśladowaniem życia Chrystusa, ale stosuje się również do naszej społecznej odpowiedzialności, a zatem do stylu naszego życia, do decyzji, które trzeba stosownie podejmować w odniesieniu do własności i użytkowania dóbr . Tak rozumiana opcja wyraża przekonanie o prymacie osoby, zarówno względem dóbr materialnych, jak i dobra wspólnego społeczności, w której ta osoba żyje. Wobec godności osoby, jej przymioty takie jak: stan posiadania czy utylitarnie pojmowana aktualna przydatność dla społeczeństwa − mają charakter drugorzędny .

Przyczyny ubóstwa w świecie wg Jana Pawła II

Papież wiele miejsca poświęca różnym przejawom biedy w świecie. Dają się wyróżnić dwa jej podstawowe wymiary. Pierwszy dotyczy wprost sfery materialnej, drugi – procesu marginalizacji całych grup społecznych, a nawet krajów i regionów świata . W tym drugim wypadku Jan Paweł II niekiedy mówi o nowych ubogich . Oba wymiary wzajemnie się przeplatają i warunkują, utrudniając, a niekiedy wręcz uniemożliwiając pokonanie trudności. Dramat biedy we współczesnym świecie dotyka zarówno poszczególnych ludzi, jak i całe grupy społeczne oraz całe regiony świata. Ma więc ona charakter strukturalny. Oznacza to konieczność szukania rozwiązań na polu aktywności indywidualnej ludzi dobrej woli, jak również zmian prawnych o charakterze systemowym i zasięgu ogólnoświatowym. Papież zwraca szczególną uwagę na kilka zjawisk. Mówi o mechanizmach wyzysku biednych i słabych przez bogatych i silnych, o narastającym i umacniającym się rozwarstwieniu ekonomicznym i kulturowym ludzkości − podziale na bogatą Północ i biedne Południe . Wskazuje na niemoc organizacji międzynarodowych w zaprowadzaniu sprawiedliwego ładu, owocującą coraz to nowymi obszarami ludzkiego życia naznaczonego ubóstwem i biedą . Problem ubóstwa, mimo dynamicznego rozwoju technologicznego, nie tylko nie zanika, ale coraz bardziej narasta, dotykając także coraz szersze grupy w krajach wysoko rozwiniętych . Drogę przezwyciężenia ubóstwa widzi Jan Paweł II przede wszystkim w opcja na rzecz ubogich , nazywanej niekiedy zamiennie przez niego „miłością preferencyjną na rzecz ubogich”. Obie nazwy każą postrzegać ubóstwo nade wszystko jako problem moralny, a niewyłącznie ekonomiczny. Jego rozwiązanie zatem powinno dokonywać się poprzez moralną odnowę życia społecznego, powiązanego z przebudową prawa i struktur społecznych – tak w wymiarze lokalnym, jak i międzynarodowym. Zasada porządku miłości każe najpierw pomagać tym, którzy sami sobie nie są w stanie pomóc, a jednocześnie to zewnętrzne wsparcie jest dla nich warunkiem przetrwania. Odniesienie do miłości nie przekreśla wymogów sprawiedliwości, gdyż obie zasady są względem siebie komplementarne. Solidarność – jej załamanie jest źródłem poszerzania się obszarów ubóstwa – znajduje swoje dopełnienie w sprawiedliwości. Sprawiedliwość natomiast osiąga swą pełnię dzięki miłości społecznej. Papież z naciskiem stwierdza, że działania ku rozwojowi społeczności ludzkiej nie mogą nie obejmować wielkich rzesz głodujących, żebrzących, bezdomnych, pozbawionych pomocy lekarskiej, a nade wszystko nie mających nadziei na lepszą przyszłość; nie można nie brać pod uwagę istnienia tych rzeczywistości .

Papieska wizja pomocy ubogim

Jan Paweł II podstawę dla swojej wizji przezwyciężania ubóstwa widzi najpierw w zasadzie powszechnego przeznaczenia dóbr . Trzeba podkreślić, że o ile w Christifideles laici i w Solicitudo Rei Socialis wprost mówi o równości praw w dostępie do bogactw społeczności ludzkiej, o tyle w Centessimus annus kładzie nacisk na obowiązek dzielenia się przez bogatych wypracowanymi dobrami, nie przekreślając jednak wymogów stawianych przez mechanizmy gospodarki rynkowej. Żywe zaniepokojenie losem ubogich, którzy – według wymownego sformułowania – są „ubogimi Pana”, winno przekształcić się na wszystkich poziomach w konkretne czyny, aż do podjęcia decyzji dokonania szeregu potrzebnych reform . Papież zwraca uwagę, że inicjatywa koniecznych przemian powinna przynależeć do społeczności lokalnej . Papież nie zdejmuje jednak odpowiedzialności z ludzi i krajów ubogich. Przeciwnie, domaga się od nich zaangażowania na rzecz przezwyciężenia ubóstwa. Rozwój domaga się nade wszystko ducha inicjatywy od samych zainteresowanych krajów. Każdy z nich winien działać według własnej odpowiedzialności, bez oczekiwania wszystkiego od krajów bardziej uprzywilejowanych i współpracując z innymi krajami znajdującymi się w takiej samej jak one sytuacji. Każdy kraj winien odkryć i jak najlepiej wykorzystać przestrzeń własnej wolności. Każdy powinien zdobywać się na podejmowanie inicjatyw odpowiadających potrzebom własnego społeczeństwa. Każdy z tych krajów winien być świadom prawdziwych potrzeb oraz tego, że ma prawo i obowiązek szukania rozwiązań. Rozwój ludów zaczyna się i znajduje najodpowiedniejsze urzeczywistnienie w zaangażowaniu się każdego narodu na rzecz własnego rozwoju we współpracy z innymi . Oczywiście, inicjatywy ubogich muszą spotkać się z pozytywnym odzewem ze strony krajów lepiej rozwiniętych, by wzajemna solidarność i współpraca mogły zaowocować trwałym i pełnym rozwojem wszystkich. Koniecznym warunkiem powszechnej solidarności – z naciskiem stwierdza Jan Paweł II – jest autonomia i swobodne dysponowanie sobą, także wewnątrz stowarzyszeń [...]. Równocześnie jednak wymaga ona gotowości do ponoszenia ofiar koniecznych dla dobra światowej wspólnoty . Papież z zadowoleniem stwierdza jednocześnie, że takie działania już dają się w świecie zauważyć . To, co Papież pisze na temat sposobów przezwyciężania form ubóstwa przez kraje biedne, można odnieść także do relacji wewnątrzspołecznych. Także tutaj jednym z podstawowych warunków zmian jest obudzenie postawy zaangażowania i odpowiedzialności w samych ubogich . Konieczne jest jednak osobiste świadectwo wszystkich. Papież stwierdza, że pilnym i odpowiedzialnym zadaniem świeckich jest dawanie świadectwa tym wartościom ludzkim i ewangelicznym, które posiadają wewnętrzny związek z działalnością polityczną, jak wolność, sprawiedliwość, solidarność, wierne i bezinteresowne oddanie sprawie wspólnego dobra, prosty styl życia, preferencyjna opcja na rzecz ubogich i najmniejszych. Wymaga to, by byli oni coraz bardziej ożywieni duchem rzeczywistego uczestnictwa w życiu Kościoła i coraz lepiej znali jego naukę społeczną. W spełnianiu tego zadania stałym wsparciem będzie dla nich bliskość wspólnot chrześcijańskich i ich pasterzy . W katechezie o ubóstwie prezbiterów wskazuje on wprost na ogromną rolę, jaką ubóstwo pasterzy i ich wspaniałomyślna solidarność z ubogimi mogą odegrać w przemianie świata .

Opcja na rzecz ubogich a miłosierdzie

Jan Paweł II wiąże opcja na rzecz ubogich z miłosierdziem. Szczególnie mocno wzywa do niej na progu nowego tysiąclecia. Chrystus jest przecież w szczególny sposób obecny w ubogich, dlatego wobec nich Kościół winien stosować „opcję preferencyjną”. Poprzez tę opcję dajemy świadectwo o kształcie miłości Boga, o Jego opatrzności i miłosierdziu i w pewien sposób nadal rozsiewamy w dziejach ziarna Królestwa Bożego, które sam Jezus pozostawił w czasie swego ziemskiego życia, wychodząc naprzeciw tym, którzy zwracali się do Niego z wszelkimi potrzebami duchowymi i materialnymi . Wzywając do opcja na rzecz ubogich jako wyrazu miłosierdzia, Papież pyta, jak to jest możliwe, że w naszej epoce są jeszcze ludzie, którzy umierają z głodu, skazani na analfabetyzm, nie mający dostępu do najbardziej podstawowej opieki lekarskiej, pozbawieni domu, w którym mogliby znaleźć schronienie? I dodaje: trzeba, aby w obliczu tej sytuacji chrześcijanin uczył się wyrażać swą wiarę w Chrystusa przez odczytywanie ukrytego wezwania, jakie On kieruje do niego ze świata ubóstwa .

Bibliografia

Jan Paweł II

• Centessimus annus 19;
• Christifideles laici 42-43;
• Ecclesia in Africa 44;
• Laborem exercens 11-15;
• Pastores dabo vobis 49;
• Solicitudo Rei Socialis 14; 42-45.
• List apostolski Novo millennio ineunte (6.01.2001) 49-50; List apostolski Tertio millennio adveniente (10.11.1994) 38; List apostolski do zakonników i zakonnic Ameryki Łacińskiej na 500-lecie ewangelizacji Nowego Świata Los caminos del Evangelio, Rzym, 29.06.1990; List Jubilee 2000 Debt Campaign, Rzym, 23.09.1999.

Inne dokumenty Kościoła

• Sobór Watykański II. Konstytucja duszpasterska o Kościele w świecie współ czesnym Gaudium et spes (7.12.1965).

Publikacje innych autorów

• M. Novak. Wolne osoby i dobro wspólne. Tłum. G. Łuczkiewicz. Kraków 1998;
• Kościół ubogich. „Pastores” 5:2002 nr 15 (zwłaszcza autorzy: A. Długosz, J. Chrapek).

Wybrane wypowiedzi Jana Pawła II o opcji na rzecz ubogich

Opcja na rzecz ubogich jest wpisana w dynamikę miłości przeżywanej zgodnie z zamysłem Chrystusa. Są do niej zatem zobowiązani wszyscy uczniowie Chrystusa; ci jednak, którzy chcą Mu towarzyszyć bardziej z bliska, naśladując Jego postawy, muszą czuć się w nią zaangażowani w sposób wyjątkowy. Szczera odpowiedź na miłość Chrystusa każe im żyć tak jak żyją ubodzy i opowiedzieć się po stronie ubogich.

— Vita consecrata, 193

Czerpiąc z serca Maryi, z głębi Jej wiary, która się wyraziła w słowach Magnificat, Kościół coraz bardziej odnawia w sobie świadomość, że prawdy o Bogu zbawiającym, o Bogu, który jest źródłem wszelkiego obdarowania, nie można oddzielać od tej szczególnej opcji na rzecz ubogich i pokornych, która — wyśpiewana w Magnificat — wyraziła się następnie w słowach i czynach Jezusowych. Kościół więc jest świadom — a w naszej epoce świadomość ta szczególnie się wzmaga — że nie tylko nie może rozłączyć tych dwóch elementów orędzia, zawartego już w Magnificat, ale także musi bardzo pieczołowicie strzec tego znaczenia, jakie „ubodzy” oraz „opcja na rzecz ubogich” posiadają w słowie Boga żywego. Sprawa ta łączy się organicznie z chrześcijańskim znaczeniem wolności i wyzwolenia. „Maryja, całkowicie poddana Bogu i zupełnie zwrócona ku Niemu, u boku swego Syna, jest najdoskonalszą ikoną wolności i wyzwolenia ludzkości i wszechświata. To ku Niej Kościół, którego jest Matką i wzorem, winien zwracać swój wzrok, by zrozumieć w pełni sens swej misji”.

— Redemptoris Mater, 37

Kościół Chrystusowy na ziemi głosi Ewangelię wszystkim ludziom, lecz ze szczególną czułością i współczuciem zwraca się do ubogich. Rozumie bowiem, że «opcja na rzecz ubogich jest wpisana w dynamikę miłości przeżywanej zgodnie z zamysłem Chrystusa». (...) W świecie tak często trawionym zachłannością wasze pokorne, a jednocześnie bogate życie w ewangelicznym ubóstwie stanowi wymowne świadectwo, że Bóg jest prawdziwym bogactwem ludzkiego serca. Ta prawda jest niezwykle ważna pośród materialnych i duchowych trudności codziennego życia w każdym społeczeństwie — bogatym czy biednym. Wasze radykalne świadectwo umiłowania Chrystusa przemawia wymownie do tych, którym służycie, oraz do ludzi, którzy poszukują głębszego sensu w życiu.

— List papieski z okazji kapituły generalnej Zgromadzenia Sióstr Misjonarek Miłości

Linki zewnętrzne

Hasła w Zintegrowanej Bazie Tekstów Papieskich

• ubodzy a Kościół, potrzebujący a Kościół
• opcja preferencyjna na rzecz ubogich w Kościele

Zobacz także

• Ubóstwo
• Teologia wyzwolenia
• Nierówności społeczne
• Pomocniczość