Handel

Treść hasła pochodzi z publikacji „Wielka Encyklopedia Nauczania Jana Pawła II”, Polskie Wydawnictwo Encyklopedyczne, Radom 2014
Autor hasła: Zofia Dach, Andrzej Zwoliński

Handel – wymiana towarowo-pieniężna, której celem jest zaopatrzenie konsumentów indywidualnych i zbiorowych w towary. Zanim powstał pieniądz, wymiana miała charakter bezpośredni, co oznaczało, że jeden towar był wymieniany na inny. Współcześnie wymianę bezpośrednią – bezpieniężną, nazywa się barterem.

Wymiana bezpośrednia towaru na towar była utrudniona ze względu na swą przypadkowość. Pojawienie się pieniądza jako pośrednika w wymianie ułatwiło i usprawniło jej proces. Historycznie handel zaczął kształtować się w okresie rozkładu wspólnoty pierwotnej, kiedy człowiek zaczął produkować ponad własne potrzeby i jednocześnie potrzebował produktów, które inni produkowali i przeznaczali je do wymiany. Rozwój handlu miał podstawowe znaczenie dla rozwoju społeczeństw ludzkich przez to, że pogłębiał specjalizację i podział pracy, co czyniło ją bardziej wydajną, przyczynił się do powstawania miast oraz przenosił zdobycze kultury i cywilizacji do odległych zakątków poznawanego świata. W niewolnictwie spośród producentów wyodrębniła się grupa stałych pośredników – kupców, pośredniczących w wymianie między miastem i wsią. W niewolnictwie i feudalizmie, kiedy dominowała gospodarka naturalna, handel był jeszcze stosunkowo słabo rozwinięty. Powszechny rozwój handlu rozpoczął się w XVI i XVII wieku. Jako wielki dział gospodarki narodowej handel ukształtował się i rozwinął najpełniej w kapitalizmie. W gospodarce rynkowej odróżnia się: a) handel towarowy (dobrami ruchomymi); b) handel nieruchomościami (gruntami, budynkami); c) handel usługami; d) handel pieniężny (walutami i dewizami oraz papierami wartościowymi). Wyróżnia się handel wewnętrzny i zagraniczny.

Handel wewnętrzny to gałąź gospodarki, której zadaniem jest realizacja obrotu towarowego na obszarze celnym danego państwa. Organizacja handelu wewnętrznego, jego formy i zadania zmieniały się historycznie w zależności od zmian w innych działach gospodarki. Handel wewnętrzny na wielką skalę rozwinął się w gospodarce kapitalistycznej. W końcu XVIII wieku nastąpiło oddzielenie się handelu detalicznego od hurtowego. Jedną z pierwszych form organizacyjnych sprzedaży były domy towarowe, powstałe z początkiem XIX wieku we Francji i w połowie XIX wieku w Stanach Zjednoczonych, a następnie w wielu krajach europejskich. Sprzedaż na masową skalę rozwinęła się wraz z powstaniem sieci przedsiębiorstw handlowych.

Handel zagraniczny jest wymianą towarów i usług (eksport i import) określonego państwa z zagranicznymi kontrahentami. Szerszym pojęciem jest handel międzynarodowy (handel światowy) – wzajemna wymiana towarów i usług wszystkich krajów na całym świecie lub między grupami krajów. Poszczególne kraje specjalizują się w produkcji określonych dóbr lub świadczeniu usług, co stanowi podstawę handlu w świecie (tzw. międzynarodowy podział pracy). Kraje odnoszą absolutne korzyści z handlu, ponieważ istnieją między nimi różnice klimatyczne, posiadają odmienne zasoby naturalne, różne zasoby siły roboczej, kapitału i zróżnicowane technologie. Czynniki te stwarzają niejako naturalną podstawę wzajemnego uzupełniania się ich produkcji i nawiązywania wymiany, przy czym istotną kwestią jest tutaj przewaga absolutna, tzn. że dany kraj może wyprodukować wyroby po niższych kosztach niż inne kraje. Większość państw nie ma takiej przewagi, mimo to zajmują się one handlem zagranicznym. Dzieje się tak z uwagi na korzyści względne. Dany kraj osiąga korzyści komparatywne (względne), produkując daną rzecz, gdy koszty alternatywne (utracone możliwości) potrzebne do jej wytworzenia są niższe od kosztów, które ponosiłyby inne kraje. Tak długo jak koszt alternatywny produkcji różni się w dwóch krajach, tak długo obydwa kraje będą osiągały zyski, specjalizując się w wytwarzaniu tych rzeczy, które produkują najtaniej. Podejście to ma początek w słynnej teorii kosztów komparatywnych, sformułowanej przez Davida Ricardo, ekonomistę angielskiego z początków XIX wieku, najwybitniejszego – od czasów Adama Smitha – przedstawiciela ekonomii klasycznej. Był on klasycznym zwolennikiem wolnego handlu.

Mimo wielu zalet wynikających z wolnego handlu między państwami, większość krajów ogranicza go w rozmaity sposób. Wśród barier stosowanych w handlu międzynarodowym należy wymienić:

• embargo – całkowity zakaz przewozu lub wywozu pewnych towarów. Obecnie stosowane jest rzadko i głównie ze względów politycznych;
• podatek – opłata od towarów importowanych; mogą też występować cła eksportowe. Cła importowe pełnią dwie funkcje: fiskalną (dochody dla budżetu państwa) i ochronną (zabezpieczenie produkcji danego kraju przed konkurencją z zagranicy);
• kontyngenty – ograniczenie ilościowe towarów, jakie można sprowadzić do danego kraju;
• subsydia eksportowe – pomoc finansowa dla eksporterów, umożliwiająca im sprzedaż wyrobów za granicą po sztucznie zaniżonych cenach (tzw. dumping);
• subsydia skierowane przeciw importowi – udzielane producentom krajowym, aby uchronić ich przed konkurencją tańszych towarów z importu;
• licencje importowe – wprowadzenie obowiązku uzyskania przez dany kraj zezwolenia na import;
• bariery pozataryfowe – regulacje lub praktyki administracyjne, utrudniające dostęp zagranicznych towarów do rynku wewnętrznego (np. określone normy techniczne lub standardy i procedury ich potwierdzania, którym muszą sprostać zagraniczne towary, przepisy sanitarne, zasady dotyczące opakowania towarów etc.).

Środki protekcjonistyczne są odstępstwem od wolnego handlu i pozbawiają poszczególne kraje płynących z niego korzyści. Znajdują jednak zastosowanie w polityce handlowej wszystkich państw w imię różnorakich celów politycznych, ekonomicznych i społecznych.

Nauczanie Kościoła II nt. handlu

Święty Tomasz z Akwinu zysk kupca uznaje za dopuszczalny etycznie: "Zysk stanowiący cel handlu, choć w swej istocie nie zawiera czegoś szlachetnego lub koniecznego, jednak nic też w swej istocie nie zawiera grzesznego lub przeciwnego cnocie. Skutkiem tego nic nie stoi na przeszkodzie, by zysk skierować ku jakiemuś celowi koniecznemu lub nawet szlachetnemu i w ten sposób handel uczynić dozwolonym, jak np. gdy ktoś zysk umiarkowany, którego szuka w handlu, przeznacza na utrzymanie rodziny lub na pomaganie potrzebującym, albo gdy ktoś oddaje się handlowi ze względu na pożytek ogółu, by mianowicie społeczeństwo było zaopatrzone w dobra potrzebne do życia; wówczas chce zysku nie jako celu, ale jako wynagrodzenia za pracę" . Tak więc zysk z handlu jest etyczny, gdy spełnia dwa warunki: nie jest celem samym w sobie (środki materialne mogą być tylko środkiem do celu) i stanowi wynagrodzenie za oddaną usługę (a nie wynika ze sztucznego pośrednictwa, które nie jest konieczne, lub gdy zysk nie stoi w proporcji do oddanej usługi).

W dziedzinie handlu Kościół ocenia negatywnie operacje paserskie (sprzedaż skradzionych rzeczy) i lichwiarskie. W handlu winno się respektować zasadę sprawiedliwości, a wolna konkurencja powinna występować tylko pomiędzy równoprawnymi partnerami.

Od normalnego zysku handlowego należy odróżnić zysk zwany spekulacyjnym. Spekulacja w handlu jest wówczas moralnie usprawiedliwiona, gdy jest przewidywaniem i wykorzystywaniem różnic cen towarów zależnie od czasu i miejsca (spekulacja naturalna), a niedopuszczalna, gdy polega na wywoływaniu różnic cen towarów w czasie lub miejscu i na wykorzystaniu tych różnic dla osobistego zysku (spekulacja sztuczna). Do niemoralnych sposobów podniesienia zysków przez kupców należą: oszukiwanie na miarze i wadze, ukrywanie wad towaru, zachwalanie go ponad miarę, wykorzystywanie aktualnych trudnych sytuacji konsumenta (operacje lichwiarskie), ukrywanie towaru celem droższego sprzedania, gdy wyraźny będzie jego brak na rynku (operacje paserskie). Państwowa kontrola miar i wag, standaryzacja produktów, szeroko rozwinięta informacja rynkowa i nowoczesna organizacja handlowa uniemożliwiają w dużej mierze stosowanie tego rodzaju praktyk.

W handlu międzynarodowym występują wszystkie zagrożenia "małego handlu", a ponadto dodatkowo pojawiają się nowe. Kościół domaga się ustalenia sprawiedliwych warunków wymiany w handlu zagranicznym, a ponadto np. ograniczenia handlu bronią, potępia handlu „żywym towarem” i narkotykami. Paweł VI uczył: "Wszystkie zaś wysiłki, i to niemałe, jakie podejmuje się przez pomoc czy to finansową czy techniczną dla wsparcia krajów stopniowo rozwijających się, mogą stać się złudne i daremne, jeżeli ich rezultaty zostaną w dużej mierze unicestwione przez zmienność stosunków handlowych między ludami bogatymi i biednymi. Te ostatnie bowiem mogą utracić wszelką nadzieję i zaufanie, jeśli będą się lękać, aby drugie nie zażądały od nich z powrotem tego, co im dały" .

Nauczanie Jana Pawła II nt. handlu

Jan Paweł II podjął zagadnienie handlu w związku z analizą pojęcia tzw. "pośredniego pracodawcy", którego odpowiedzialność za świat jest "mniej bezpośrednia, ale pozostaje ona odpowiedzialnością merytoryczną". Papież zauważył, że "w obecnym układzie stosunków gospodarczych w świecie zachodzą pomiędzy poszczególnymi państwami wielorakie powiązania, wyrażające się choćby w procesie importu i eksportu, czyli wzajemnej wymiany dóbr ekonomicznych, bądź to surowców, bądź półfabrykatów, bądź wreszcie pełnych wytworów przemysłowych. Procesy te tworzą także wzajemne uzależnienia, w wyniku czego trudno mówić w odniesieniu do jakiegokolwiek państwa, choćby najpotężniejszego w znaczeniu ekonomicznym, o pełnej samowystarczalności, czyli autarkii" . Pojęcie "pośredniego pracodawcy", jak zauważa Papież, można stosować w wymiarze każdego z osobna społeczeństwa, w tym także państwa. Wówczas zagadnienia wymiany dotyczą problematyki handlu wewnętrznego.

Papież powracał wielokrotnie do zagadnienia zagrożeń związanych z handlem międzynarodowym, zwłaszcza podczas przemówień pielgrzymkowych. Wciąż przypomina o potrzebie reformy międzynarodowego systemu handlowego, "obciążonego protekcjonizmem i rosnącym bilateralizmem". Zauważa, że: "Międzynarodowy system handlowy często dziś dyskryminuje wyroby początkujących przemysłów w krajach na drodze rozwoju, zniechęcając producentów surowców. Istnieje zresztą pewien rodzaj międzynarodowego podziału pracy, w którym tańsze produkty pewnych krajów, pozbawionych skutecznego prawodawstwa pracy czy zbyt słabych, by je wprowadzać w życie, są sprzedawane w innych częściach świata ze znacznym zyskiem dla przedsiębiorstw zajmujących się tego rodzaju produkcją bez ograniczeń" . Stwierdza: "Wydaje się zatem, że największym problemem jest uzyskanie równoprawnego dostępu do rynku międzynarodowego, opartego nie na jednostronnej zasadzie eksploatacji zasobów naturalnych, ale na lepszym wykorzystaniu potencjału ludzkiego" .

Podejmując szczegółowe zagadnienia związane z handlem międzynarodowym, Papież zdecydowanie potępia handel "żywym towarem" oraz zwraca uwagę na zasady rządzące handlem bronią .

Jan Paweł II przypomina, że działalność handlowa powinna być też rozpatrywana w perspektywie obowiązku świątecznego odpoczynku, który w wielu krajach świata zatracił już swój istotny charakter.

Handel nie może zastąpić świętowania. "Powszechna stała się praktyka »weekendu«, rozumianego jako cotygodniowy czas odpoczynku, przeżywanego nieraz z dala od stałego miejsca zamieszkania i związanego często z udziałem w różnych formach aktywności kulturalnej, politycznej lub sportowej, które zwykle są organizowane właśnie w dni świąteczne. Jest to zjawisko społeczne i kulturowe, w którym nie brak z pewnością elementów pozytywnych, jeśli tylko przyczynia się ono, w duchu poszanowania autentycznych wartości, do rozwoju człowieka i do postępu życia społecznego jako całości. Pozwala ono zaspokoić nie tylko potrzebę odpoczynku, ale także »świętowania«, wpisaną w ludzką naturę. Niestety, gdy niedziela zatraca pierwotny sens i staje się jedynie »zakończeniem tygodnia«, zdarza się czasem, że nie pozwala dojrzeć »nieba«. Nawet odświętnie ubrany, nie potrafi już »świętować«" .

Bibliografia

Dzieła Jana Pawła II

• CA 33
• LE 17
• SRS 43
• Spotkanie z rolnikami Australii, Adelaide 30.11.1987, „LR” 1987, 3

Publikacje innych autorów

• G. Dal Ferro, Międzynarodowy handel bronią – etyczna refleksja Papieskiej Rady "Iustitia et Pax", 1994, Społeczeństwo 1995, 2
• J. Orzeszyna, Kościół wobec globalizacji, Kraków 2003
• J. Slowman, Podstawy ekonomii, Warszawa 2001
• J. Wiemeyer, Globalizacja gospodarki jako wyzwanie społeczno-etyczne, Communio 2001, 4(124)

Wybrane wypowiedzi Jana Pawła II o handlu

—

—

Linki zewnętrzne

• Hasło "handel" w Zintegrowanej Bazie Tekstów Papieskich