Działalność naukowa Karola Wojtyły

Działałność naukowa Karola Wojtyły - badania z zakresu filozofii Boga, teorii poznania, etyki oraz antropologii prowadzone przez Karola Wojtyłę od połowy lat czterdziestych do momentu wyboru na papieża w październiku 1978 roku. Apogeum pracy naukowej przyszłej głowy Kościoła katolickiego przypadło na lata pięćdziesiąte i sześćdziesiąte XX wieku.

Formacja intelektualno-duchowa

Podczas nauki w szkole średniej Wojtyła przejawiał zamiłowanie do przedmiotów humanistycznych, zwłaszcza języka polskiego, historii i filozofii. Po zdaniu matury w 1938 roku zapisał się na studia na Wydziale Polonistyki Uniwersytetu Jagiellońskiego. W tym czasie fascynowała go twórczość polskich romantyków, zwłaszcza Juliusza Słowackiego, Cypriana Kamila Norwida, poezja Jana Kochanowskiego oraz dzieła teatralne Stanisława Wyspiańskiego. Na początku okupacji hitlerowskiej, pod wpływem poznanego w parafii na Dębnikach Jana Tyranowskiego rozpoczął się również, trwający do końca życia intelektualno-duchowy związek Wojtyły z XVI-wieczną hiszpańską mistyką karmelitańską, szczególnie dziełami świętego Świętego Jana od Krzyża i Teresy z Avila.

Wyraźne ślady romantycznych, mesjanistycznych i mistycznych fascynacji Wojtyły widoczne były w działalności Teatru Rapsodycznego, założonego w konspiracji jesienią 1941 roku przez Mieczysława Kotlarczyka. Wojtyła blisko współpracował z tą grupą do momentu wstąpienia do tajnego seminarium duchownego w 1942 roku. Po latach, Jan Paweł II wspominał, że to właśnie na początku lat 40. w jego rozwoju intelektualnym nastąpiło wyraźne przesunięcie od fascynacji literaturą i teatrem w kierunku filozofii, antropologii i teologii.

W dziedzinie filozofii Wojtyła przejawiał zainteresowanie zarówno klasyczną myślą Tomasza z Akwinu oraz kierunkami neotomistycznymi, jak też fenomenologią Edmunda Husserla oraz wyrosłą na jej gruncie etyką Maxa Schelera. Po II wojnie światowej, Wojtyła zbliżył się także do personalizmu, reprezentowanego przez naukowców i pisarzy w rodzaju Emmanuela Mouniera, Jacquesa Maritaine`a oraz Gabriela Marcela.

Pierwsze kroki naukowe. Studia w Rzymie

Wojtyła rozpoczął swoje pierwsze samodzielne zajęcia uniwersysteckie jeszcze przed święceniami kapłańskimi. Od wiosny 1945 do lata 1946 roku prowadził w Seminarium Duchownym Archidiecezji Krakowskiej proseminarium dla pierwszych roczników kleryków z zakresu historii dogmatu. Wykładowcy krakowskiego seminarium, jak i sam kard. Adam Stefan Sapieha wiązali duże nadzieje z rozwojem intelektualnym młodego kleryka i zdecydowali się na przyśpieszenie o ponad pół roku jego święceń, tak, aby wkrótce po nich mógł udać się na studia doktoranckie do Rzymu.

Do Wiecznego Miasta ks. Wojtyła dotarł na przełomie listopada i grudnia 1946 roku, gdzie wstąpił na Wydział Teologiczny na Papieskim Międzynarodowym Uniwersytecie Angelicum (noszącym współcześnie nazwę Papieskiego Uniwersytetu Świętego Tomasza z Akwinu). Tematem rozprawy doktorskiej, którą przygotował w ciągu dwóch lat były Zagadnienia wiary u św. Jana od Krzyża. Dyplom summa cum laudae otrzymał w czerwcu 1948 roku.

Tematyka pracy doktorskiej. Mistycyzm i obiektywizm

Promotorem doktoratu Wojtyły był wybitny francuski teolog i filozof o. Reginald Garrigou-Lagrange OP (1877-1964), jeden z najbardziej wpływowych XX-wiecznych neotomistów.

Punktem wyjścia pracy Wojtyły koncetrującej się wokół ludzkiego doświadczenia wiary, zarówno w aspekcie mistycznym jak i intelektualnym, pozostaje konieczność zrozumienia godno­ści osoby ludzkiej i powołania człowieka w perspektywie nauki św. Jana od Krzyża.

Poprzez podniesienie godności człowieka do najwyższej miary, zostaliśmy równocześnie powołani do uczestnictwa w wewnętrz­nym życiu Boga. Wojtyła interesował się nie tylko samymi treściami przeżyć mistycznych człowieka, ale również metodologią ich naukowego opisu. Pod wpływem promotora przychylił się do wniosku, wobec którego wcześniej był sceptyczny, iż przeżycia mistyczne mogą być ujęte w karby obiektywizmu filozofii tomistycznej. W doktoracie pojawiają się po raz pierwszy wnioski i terminy, których znaczenie Wojtyła rozwijał będzie w latach sześćdziesiątych podczas pracy naukowej na KUL. Doświadczenie Boga u św. Jana od Krzyża określił w pracy jako „teologię podmiotu". Jej zadaniem jest odnalezienie bytowania człowieka zanurzonego w Bogu, co pomoże w odkryciu Boga w samym człowieku w sposób doświadczalny. Zdaniem Wojtyły, w swojej myśli teologicznej św. Jan od Krzyża koncentrował się właśnie na podmiotowej sferze odniesienia człowieka do Boga, które umożliwia wszelki rodzaj doświadczeń mistycznych.

Samodzielny pracownik naukowy. Habilitacja

W 1951 roku nowy metropolita krakowski abp Eugeniusz Baziak skierował ks. Wojtyłę do kontynuowania pracy naukowej i napisania habilitacji na istniejącym jeszcze wówczas Wydziale Teologicznym Uniwersytetu Jagiellońskiego. Jesienią 1953 roku Rada Wydziału podjęła decyzję o zakończeniu przewodu habilitacyjnego Wojtyły, przyjmując do recenzji jego pracę Próba opracowania etyki chrześcijańskiej według systemu Maxa Schelera. Recenzentami byli prof. Stefan Swieżawski z KUL oraz księża profesorowie Aleksander Usowicz CM i Władysław Wicher z UJ. Wszystkie recenzje miały charakter pozytywny. 3 grudnia 1953 roku Wojtyła otrzymał stopień doktora habilitowanego na Wydziale Teologii UJ (docenta etyki i teologii moralnej) i wygłosił okolicznościowy wykład Analiza aktu wiary w świetle filozofii wartości.

Przedmiot badań habilitacyjnych. Etyka personalistyczna

Ambicją habilitacyjną Wojtyły było zbudowanie naukowego pomostu pomiędzy klasyczną etyką św. Tomasza z Akwinu a współczesną etyką personalistyczną w wydaniu Maxa Schelera. Zdaniem naukowca, system Schelera nie nadaje się do naukowej interpretacji etyki chrześcijańskiej, jednakże może stanowić istotną pomoc metodologiczną w próbach jej całościowego opracowania. Wojtyła zwrócił uwagę, że w opisie czynów moralnych Scheler odrywał przeżycie moralne (lub doświadczenie) od jego sprawcy (czyli człowieka i osoby).

W punkcie wyjścia etyki Wojtyła odróżnił doświadczenie moralne i doświadczenie moralności. Pierwsze z nich jest związane ze sferą praktycznego życia, w której człowiek jest w stanie odróżnić postępowanie moralne od czynności technicznych i materialnych, np. wytwarzania przedmiotów. Czyn moralny człowieka jest nie tylko spełniany, ale również osoba go wykonująca jest jego świadkiem. Doświadczenie moralne ma charakter pierwotny i wyprzedza wszelką późniejszą refleksję nad moralnością. Z kolei doświadczenie moralności odnosi się do całej moralności, włączając wszystkie przeżycia i fakty moralne. W tym rodzaju doświadczenia nasz czyn odnosimy do normy moralności, będącej zasadniczą cechą każdego systemu etycznego. Doświadczenie moralności i doświadczenie człowieka zachodzą w jednym akcie etycznym, antropologicznym i metafizycznym.

Praca na KUL

Po zlikwidowaniu przez władze komunistyczne Wydziału Teologicznego UJ w 1954 roku, Wojtyła przez krótki czas prowadził zajęcia dla kleryków IV i V roku semianriów Małopolski i Górnego Śląska dotyczących katolickiej nauki społecznej. W październiku tego samego roku został zatrudniony na Wydziale Filozoficznym KUL, gdzie rozpoczął proseminarium z zagadnień historii doktryn etycznych. W 1955 roku został członkiem-współpracownikiem Towarzystwa Naukowego KUL. Od roku akademickiego 1955/56 prowadził zajęcia z historii doktryn etycznych dla studentów III i IV roku prawa oraz seminarium z historii doktryn etycznych. Rozpoczął również prowadzenie wykładów monograficznych. Pierwszy z nich nosił tytuł Dobro i wartość, a kolejne dotyczyły m.in. zagadnień metodologicznych w etyce, problematyce miłości i odpowiedzialności (zebrane w formie książkowej).

W grudniu 1956 roku został oficjalnie mianowany zastępcą profesora przy Katedze Etyki KUL. Rok później nadano mu tytuł docenta.

W 1958 roku odbyła się obrona pierwszej pracy doktorskiej, której promotorem był Wojtyła. Doktorantką była s. Maria Kasperkiewicz, a tytuł jej rozprawy brzmiał Przyjaźń, jej miejsce i zadanie w arystotelesowskim systemie etycznym. Kolejnymi doktorantami Karola Wojtyły byli m. in. Stanisław Grygielm i ks. Tadeusz Styczeń (późniejszy następca Wojtyły na stanowisku kierownika Katedrzy Etyki KUL). Wojtyła był też jednym z inicjatorów (obok. o. prof. Mieczysława Alberta M. Krąpca OP, ks. Bohdana Bejzego i prof. Stefana Świeżawskiego) trwających do dzisiaj corocznych Tygodni Filozoficznych KUL.

Podniesienie do godności biskupa-sufragana krakowskiego w 1958 roku wpłynęło na pewne ograniczenie aktywności dydaktycznej Wojtyły na KUL, nie oznaczając jednak porzucenia przez niego pracy naukowo-badawczej.

Od początku lat sześciedziesiątych Wojtyła brał aktywny udział w organizowanych przez Rektorat KUL letnich wykładach dla polskich duchownych. Wygłosił jeden z pierwszych odczytów w tym cyklu, dotyczący duszpasterskich i moralnych aspektów przygotowania wiernych do sakramentu małżeństwa. Wykłady w kolejnych latach poruszały tematykę działalności duszpasterskiej w rzeczywistości dynamicznych zmian struktury społecznej w powojennej Polsce.

Miłość i odpowiedzialność. Norma personalistyczna

Swoistym podsumowaniem badań i wykładów etycznych Wojtyły jest książka Miłość i odpowiedzialność, która po raz pierwszy ukazała się nakładem Towrzystwa Naukowego KUL w 1960 roku. Z personalistycznej idei o niezbywalnej, niepowtarzalnej i nieredukowalnej godności ludzkiej, Wojtyła wyprowadził wniosek o konieczności bezwarunkowego umiłowania drugiego człowieka i odrzucenia we wszelkich formach relacji międzyludzkich elementów utylitarnych i konsumpcyjnych. Tego typu radykalne ujęcie Wojtyła określił mianem normy personalistycznej, niosącej za sobą konsekwencję w każdej dziedzinie ludzkiego życia.

Znaczna część książki poświęcona została także miłości pomiędzy kobietą i mężczyzną, analizowanej na trzech poziomach: metafizycznym, etycznym i psychologicznym. Wojtyła nie przeceniał ani nie wyróżniał żadnego z tych poziomów, twierdząc, że chrześcijańska wizja miłości powinna dążyć do pełnego i harmonijnego zintegrowania każdej z tych płaszczyzn. Jednocześnie, Wojtyła krytycznie odniósł się w pracy do relatywizmu moralnego, dowodząc, że normy etyczne mają charakter ściśle obiektywny i obowiązują niezależnie od sytuacji osobistej oraz czynników społecznych, politycznych i uwarunkowań kulturowych. W Miłości i odpowiedzialności znajdziemy zalążki stanowiska o obiektywnym porządku moralnym i prymacie prawdy, które Jan Paweł II wyłożył w encyklice Veritatis splendor ogłoszonej w 1993 roku.

Badania antropologiczne. Osoba i czyn

W połowie lat sześćdziesiątych Wojtyła zaczyna przejawiać coraz większe zainteresowanie problematyką antropologiczną. Sumą tych zainteresowań jest obszerna praca Osoba i czyn oraz inne studia antropologiczne, której pierwsze wydanie ukazało się w Lublinie w 1969 roku. Głównym przedmiotem zawartych w niej badań jest zagadnienie ludzkiego działania, które autor ujął w optyce fenomenologicznej i metafizycznej. We wstępie do III wydania dzieła, włoski filozof Rocco Buttiglione podkreślił:

Chodzi o doświadczenie "mogę - nie muszę - chcę", w którym ujawnia się przyczynowość sprawcza osoby. Tomistyczna teoria woli daje wyjaśnienie wewnętrznej struktury osoby, przedstawiające rację tego, co jest nam bezpośrednio dane w doświadczeniu "mogę - nie muszę - chę". Oto skłaniam się do działania pod wpływem uczuć wyrażających się w stanach mej świadomości; mimo to inklinacja ta - stwierdzam - nie jest determinacją. Nie muszę wcale wybierać tego, co wybieram. Mogę nie wybrać. Wybieram dlatego, że chcę (...) Trzeba przyjąć, że człowiek ma moc, władzę czy możność zajęcia stanowiska z pozycji prawdy obeiktywnej wobec przedmiotowego dobra i zła.

— Osoba i czyn oraz inne studia antropologiczne, Lublin 2000, s. 17.