Teonomia uczestnicząca

Treść hasła pochodzi z publikacji „Wielka Encyklopedia Nauczania Jana Pawła II”, Polskie Wydawnictwo Encyklopedyczne, Radom 2014
Autor hasła: ks. Marian MACHINEK MSF

Teonomia uczestnicząca – (gr. „Theos” – Bóg, „nomos” – prawo) – idea odzwierciedlająca stosunek ludzkiej wolności do Bożego prawa moralnego. Pojęcie „teonomii uuczestniczącej” musi być rozumiane w kontekście oświeceniowych ideałów ludzkiej autonomii, podkreślających samostanowienie osoby ludzkiej i powinność szacunku wobec jej wolności.

Teonomia uczestnicząca a autonomia

Dla I. Kanta autonomia woli jest naczelną zasadą moralności i źródłem godności ludzkiej natury. Oznacza ona, iż człowiek jest dla samego siebie prawodawcą i powinien być posłuszny jedynie tym nakazom, które dzięki swemu praktycznemu rozumowi sam sobie nakłada. Rozumiane jako przeciwieństwo autonomii, jak to ma miejsce w niektórych koncepcjach etyki autonomicznej, pojęcie teonomii traktowane jest jedynie jako jedna z form heteronomii, równoznacznej z ograniczeniem wolności jednostki poprzez nakazy zewnętrznego autorytetu, w tym wypadku – autorytetu Boga. Takie przeciwstawienie prowadzi do radykalnej alternatywy: wolność człowieka albo Boże prawo. Jednak pojęcia teonomii i autonomii mogą być rozumiane także jako pojęcia komplementarne i wzajemnie się wyjaśniające. W ten sposób protestancki teolog P. Tillich próbował przezwyciężyć przeciwstawienie autonomii i teonomii, rozwijając „teonomiczną filozofię religii”.

W ramach teologii katolickiej pojęcie teonomii stało się przedmiotem sporu w kontekście tzw. „moralności autonomicznej” (niem. „autonome Moral”). Podkreśla ona twórczy udział rozumu ludzkiego w prawie moralnym i posługując się koncepcją „teonomicznej autonomii”, widzi w normotwórczej aktywności rozumu ludzkiego wyraz stwórczej woli Boga, który poprzez obdarzenie rozumem miałby powierzyć człowiekowi zadanie samodzielnego tworzenia norm moralnych, odpowiadających temuż rozumowi. Omówione poniżej wypowiedzi Jana Pawła II wydają się być krytyczną dyskusją z tą koncepcją.

Nauczanie Jana Pawła II nt. teonomii uczestniczącej

Zgodnie z tytułem encykliki Veritatis splendor −„O podstawowych problemach nauczania moralnego Kościoła”, Jan Paweł II pragnie ukazać normatywny charakter pełnej prawdy o ludzkiej osobie, która ujawnia się szczególnie w jej moralnym działaniu. Uznając szereg cennych idei, jakie przyniosła refleksja na temat ludzkiej autonomii, Papież zwraca uwagę na konieczność powiązania tej refleksji z prawdą o zależności rozumu od Bożej Mądrości oraz z realistyczną antropologią, nie zapominającą o grzeszności natury ludzkiej . Błąd radykalnych koncepcji „teonomicznej autonomii” człowieka polega na tak daleko idącym ograniczeniu roli Boga, iż jest On jedynie dawcą nieograniczonego mandatu, mocą którego rozum ludzki korzysta z prawodawczej autonomii, będąc samodzielnym twórcą wartości i norm moralnych. Koncepcja taka w radykalny i – jak stwierdza Papież – niezgodny z nauką katolicką sposób minimalizuje rolę Objawienia w stosunku do sfery moralności. Twierdzi się bowiem, że człowiek musiałby korzystać z pomocy Objawienia co najwyżej w odniesieniu do porządku zbawienia („Heilsethos”), natomiast w odniesieniu do porządku etycznego, odnoszącego się do świata doczesnego („Weltethos”), byłby zdany jedynie na własny rozum .

W odróżnieniu od takiej, w pewnym sensie deistycznej koncepcji −powołując się zarówno na przemyślenia św. Tomasza z Akwinu, jak i na nauczanie Magisterium − Papież podkreśla słuszną autonomię rozumu praktycznego, która oznacza, że człowiek posiada w samym sobie własne prawo, otrzymane od Stwórcy . Pojawiające się w tym kontekście pojęcie „teonomii uczestniczącej” akcentuje wprawdzie, iż ostatecznym decydentem w zakresie dobra i zła jest Bóg (teonomia), ale jednocześnie nie niweluje to roli ludzkiego rozumu w poszukiwaniu, poznaniu i uznaniu dobra. Obowiązek posłuszeństwa wobec woli Bożej nie może być rozumiany w sposób charakterystyczny dla koncepcji woluntarystycznych, gdyż wtedy mielibyśmy do czynienia rzeczywiście z heteronomicznym ubezwłasnowolnieniem człowieka, albowiem gdyby heteronomia moralności oznaczała negację samostanowienia człowieka lub narzucenie mu norm przeciwnych jego dobru, pozostawałaby w sprzeczności z objawieniem Przymierza i odkupieńczego Wcielenia . Jednak fakt dobrowolności ludzkiego posłuszeństwa implikuje rzeczywisty udział rozumu i woli człowieka w Bożej mądrości i opatrzności . Dzięki światłu naturalnego rozumu, wspartego Bożym Objawieniem, człowiek może mieć udział w Boskim „poznaniu” dobra i zła. Poddając się Bożemu prawu, wolność poddaje się prawdzie stworzenia . W ten sposób człowiek zostaje powołany do szczególnego uczestnictwa w Bożej opatrzności. W odróżnieniu od innych stworzeń, o które Bóg dba, kierując nimi niejako „od zewnątrz”, przez prawa natury fizycznej, człowiek jest kierowany przez Boga „od wewnątrz”, za pośrednictwem rozumu, który poznając dzięki przyrodzonemu światłu odwieczne prawo Boże, jest w stanie wskazać człowiekowi właściwy kierunek wolnego działania .

Podkreślenie suwerenności Stwórcy i obowiązku posłuszeństwa ze strony stworzenia nie oznacza destrukcji wolności człowieka, ale ją zakłada. Apel o przyjęcie i wolne posłuszeństwo wobec Bożego prawa ma sens jedynie przy założeniu zdolności człowieka do udzielenia wolnej odpowiedzi na to wyzwanie, pozostawiając jednak również tragiczną i destruktywną możliwość odrzucenia woli Bożej. Papież postrzega ludzką wolność i Boże prawo jako wielkości komplementarne: Wolność człowieka i prawo Boże spotykają się i są powołane, aby się wzajemnie przenikać . Sensem wolności, czyli unikalnej, ukształtowanej na wzór wolności Bożej i niedostępnej dla innych istot żywych, zdolności osób ludzkich do poruszania się w przestrzeni moralnej, czyli w przestrzeni dobra i zła, jest wolny wybór dobra. Wybór ten jednocześnie w najpełniejszy sposób spełnia człowieka, gdyż oznacza zgodność z Bożą wolą pomnażania dobra. Według Papieża, jedynie dzięki temu posłuszeństwu [wolność] trwa w prawdzie i w pełni odpowiada ludzkiej godności .

Bibliografia

Dzieła Jana Pawła II

• Evangelium Vitae 23;
• Veritatis Splendor 35-42; 47-48.

Publikacje innych autorów

• A. Szostek. Ku teonomii uczestniczącej. Wolność a prawo w świetle encykliki Veritatis splendor. W: Jan Paweł II. Veritatis splendor. Tekst i komentarze. Red. A. Szostek. Lublin 1995;
• Tenże. Od autonomii do teonomii. Wolność a prawo w świetle encykliki Veritatis splendor. W: tamże. Tenże. Wokół godności, prawdy i miłości. Lublin 1995.

Wybrane wypowiedzi Jana Pawła II o teonomii uczestniczącej

—

Linki zewnętrzne

Hasła w Zintegrowanej Bazie Tekstów Papieskich