Wojna
Treść hasła pochodzi z publikacji „Wielka Encyklopedia Nauczania Jana Pawła II”, Polskie Wydawnictwo Encyklopedyczne, Radom 2014 Autor hasła: Henryk Skorowski
Wojna – zarówno zasada życia społecznego, jak i postawa moralno-społeczna.
Kościół zawsze podkreślał, że człowiek jest istotą ontologicznie wolną, musi mieć zatem przestrzeń w. w ramach życia społecznego i indywidualnego. Cały problem w. dotyczy dziś rozumienia jej istoty. Nie ulega bowiem wątpliwości, że w. może być niepokojąca.
Spis treści
Nauczanie Jana Pawła II nt. wojny
Dla Jana Pawła II człowiek jest istotą bytowo wolną. Oznacza to, że w. jest nie tylko wartością należną człowiekowi, ale składowym elementem jego natury, pojęcia osoby: „Istota wolności tkwi we wnętrzu człowieka, należy do natury osoby ludzkiej i jest jej znakiem rozpoznawczym” [ŚDP 1981, 5]. Człowiekowi zatem, jako istocie ontologicznie wolnej, tzn. wolnej w najgłębszej swej istocie, musi z samej natury przysługiwać możliwość realizowania w. i korzystania z niej w całokształcie życia codziennego. Często istotę w. chce się widzieć jako brak jakiegokolwiek przymusu i konieczności. Jan Paweł II w swoim nauczaniu społecznym zwraca jednak uwagę, że główny wymiar w. jest o wiele bogatszy, tzn. sam brak przymusu i konieczności nie stanowi jeszcze jej istoty, chociaż jest ważny. Fundamentalnym wymiarem w. jest możliwość podejmowania wyborów, decyzji, określonego działania. To właśnie ten wymiar w. bardzo mocno akcentuje Papież. Chodzi o termin „możliwość”, który określa człowieka jako podmiot odpowiedzialności. Akcent zostaje położony na inicjatywę osoby w formie możliwości decydowania o sobie. Ta możliwość podejmowania wyborów, decyzji i działania jest podstawowym wymiarem pojęcia w. Jest to tzw. w. „do” – w. w aspekcie pozytywnym. Dopiero drugim wymiarem w., w ujęciu Jana Pawła II, jest jej wymiar rozpatrywany i definiowany jako brak przymusu i konieczności. Jest to tzw. w. „od” – przymusu, konieczności, zniewolenia itp. Ten aspekt w., jakkolwiek nie podstawowy, jest także istotny. Uświadamia on, że człowiek może być wielorako ograniczany przez określone sytuacje. Pierwszym zatem elementem konstytuującym pojęcie w. jest rozróżnienie na w. „do” i w. „od”. Innym elementem, który ma fundamentalne znaczenie przy próbie zdefiniowania istoty w. w ujęciu Jana Pawła II, jest rozróżnienie na tzw. w. wewnętrzną i zewnętrzną. W. w aspekcie wewnętrznym to po prostu władza osoby, dająca jej możliwość podejmowania wyborów i decyzji w zakresie świata własnych przekonań, poglądów, światopoglądu, a więc tego wszystkiego, co dotyczy świata ludzkiego wnętrza. Najkrócej można stwierdzić, że w. w tym aspekcie sprowadza się ostatecznie do wewnętrznej autonomii osoby. Autonomia ta oczywiście sama w sobie zakłada zarówno w. „do” – człowiek jest tu podmiotem decydującym, jak i w. „od” – ucieczkę od wszelkiego rodzaju nacisków w tej materii. W tym miejscu może zrodzić się wątpliwość dotycząca w. „od” w aspekcie wewnętrznym. Chodzi o to, czy człowiek w płaszczyźnie wewnętrznej może być zniewolony. Nie ulega wątpliwości, że istnieje dziś takie niebezpieczeństwo. Mówi o tym wyraźnie Jan Paweł II: „Na płaszczyźnie wewnętrznej wolność również może ucierpieć wskutek wielorakich manipulacji. Ma to na przykład miejsce wtedy, gdy środki społecznego przekazu nadużywają swych uprawnień, nie dbając o zachowanie ścisłego obiektywizmu. Dzieje się to także w wypadku stosowania metod psychologicznych bez liczenia się z godnością osoby” [ŚDP 1981, 3]. Drugim wymiarem w. dla Jana Pawła II jest jej aspekt zewnętrzny, czyli tzw. w. zewnętrzna lub społeczna. „Rozgrywa” się ona na zewnątrz w ramach codziennej egzystencji, jako wybór określonego postępowania, zachowania, działania. Jest to owa „możliwość działania lub niedziałania, czynienia tego lub czegoś innego, a więc podejmowania przez siebie określonych działań” [tamże]. Ten aspekt w. rozumiany jest zawsze jako w. konkretna, urzeczywistniana w konkretnych warunkach przez określoną jednostkę ludzką. Kolejnym fundamentalnym elementem chrześcijańskiego rozumienia w. dla Jana Pawła II jest dobro. Istotą w. nie jest czynienie czegokolwiek. Jan Paweł II stwierdza: „Jezus objawia tu szczególną dynamikę wzrastania wolności ku pełnej dojrzałości, a jednocześnie potwierdza istnienie fundamentalnej więzi między wolnością a prawem Bożym. Wolność człowieka i prawo Boże nie są ze sobą sprzeczne, ale przeciwnie – wzajemnie się do siebie odwołują. Uczeń Chrystusa wie, iż jego powołanie jest powołaniem do wolności. »Wy zatem bracia, powołani zostaliście do wolności« (Ga 5,13), woła z radością i dumą Apostoł Paweł. Natychmiast jednak dodaje: »Tylko nie bierzcie tej wolności jako zachęty do hołdowania ciału, wręcz przeciwnie, miłością ożywieni służcie sobie wzajemnie«. Stanowczość, z jaką Apostoł przeciwstawia się tym, którzy wiążą swoje usprawiedliwienie z prawem, nie ma nic wspólnego z wyzwoleniem człowieka od przykazań, które – przeciwnie – służą praktykowaniu miłości” [VS 17]. Rdzeniem chrześcijańskiego rozumienia w. jest zawsze wybór dobra. Dobro poznane przez człowieka wyznacza właściwą przestrzeń ludzkiej w. Wybór zaś antydobra (zła) jest zawsze antywolnością. W. człowieka właściwie rozumiana nie jest nigdy w. od dobra, ale w. do wyboru dobra. Oznacza to, że w. musi funkcjonować w relacji do dobra. Chodzi oczywiście o dobro moralne, przez które należy rozumieć określony system wartości. Nie ma prawdziwej w. poza systemem wartości – poza moralnością. W. w ujęciu Jana Pawła II to zatem w. „do” i „od”, mająca swój wewnętrzny i zewnętrzny wymiar, której granicą jest zawsze dobro moralne. Tak rozumiana w. jest gwarantowana człowiekowi prawem, którego nikt mu nie nadaje, ale które wynika z samego faktu człowieczeństwa. Jan Paweł II podkreśla: „Człowiek stworzony na obraz i podobieństwo Boże (por. Rdz. 1,27), jest nierozerwalnie związany z tą wolnością, której żadna siła ani przymus zewnętrzny nie jest w stanie go pozbawić, i która stanowi podstawowe prawo człowieka jako jednostki i jako członka społeczeństwa” [ŚDP 1981, 11]. Człowiek ma prawo do w., co w praktyce oznacza, iż są mu należne szczegółowe w. w różnych płaszczyznach jego egzystencji. Papież w swoim wykładzie dotyczącym praw człowieka nie mówi o jednym prawie do w., ale wymienia cały katalog szczegółowych w. Na podstawie dokumentów i przemówień Papieża można sporządzić pewien katalog praw, w tym także praw wolnościowych. Jan Paweł II zwraca uwagę na następujące w.: słowa, nauki i kultury; myśli, sumienia i wyznania; wyznawania religii i swoich poglądów na zewnątrz indywidualnie i zbiorowo, publicznie i prywatnie; wyboru określonego stanu lub zawodu; swobodnego zakładania rodziny przy zapewnieniu warunków jej bytu; zrzeszeń i zebrań; w zakresie swobodnego poruszania się, podróżowania wewnątrz i na zewnątrz własnego kraju; w wyborze miejsca zamieszkania; swobody wyboru ustroju politycznego państwa, do którego się przynależy [por. ONZ 13]. Wszystkie w., o których mówi Jan Paweł II, można ująć w kilku zasadniczych płaszczyznach. Pierwszą z nich jest płaszczyzna kulturowa, do jakiej należą wszystkie te przedsięwzięcia, które prowadzą do umacniania autonomii osoby, do jej rozwoju duchowego, intelektualnego i moralnego, a więc do tworzenia szeroko pojętego humanizmu. W tej płaszczyźnie można umieścić: w. własnych przekonań i opinii, możliwość ich wyrażania na zewnątrz, w. poszukiwań naukowych, twórczości artystycznej, kultywowania wartości własnej kultury etnicznej i regionalnej, w. słowa itp. Następną płaszczyznę stanowi płaszczyzna małżeńsko-rodzinna, uznana przez Papieża za niezmiernie ważną. Jest to bowiem środowisko, gdzie szczególną troską, opieką i szacunkiem obdarza się ludzką miłość i rodzinę jako miejsce przekazywania nowego życia i wychowania człowieka. W jej ramach należy umieścić w. wyboru określonego stanu życia, w. zawarcia małżeństwa i założenia rodziny, wychowania dzieci zgodnie z własnymi przekonaniami, w. od jakiejkolwiek ingerencji w sprawy małżeńsko-rodzinne, od ograniczeń w zakresie planowania potomstwa itp. Kolejną płaszczyznę w. bardziej szczegółowych stanowi sfera społeczno-gospodarcza, która w istotny sposób uświadamia, że człowiek jest celem życia gospodarczego i społecznego, i jako podmiotowi tego życia przysługują mu w.: podejmowania i wyboru pracy, zrzeszania się i gromadzenia, swobodnego poruszania się, od wszelkich form bezprawnego zatrzymania, aresztowania i uwięzienia itp. Ważna jest płaszczyzna polityczna, w ramach której można mówić o w. zapatrywań politycznych, przynależności do partii, udziału w życiu politycznym, w. emigracji i imigracji, prawa do azylu politycznego itp. Płaszczyzna religijna w. w nauczaniu społecznym Jana Pawła II uważana jest za podstawową, nie tylko dlatego, że do zasadniczej misji przepowiadania Papieża należy głoszenie Ewangelii, ale przede wszystkim dlatego, że w. ta jest nierozerwalnie związana z innymi i stanowi rację bytu wszystkich praw. Mówi o tym Jan Paweł II: „Wolność sumienia i religii jest pierwszym i niezbywalnym prawem osoby ludzkiej; a nawet więcej, można powiedzieć, że w stopniu, w jakim dotyka ona najbardziej intymnej sfery ducha, podtrzymuje głęboko zakotwiczoną w każdej osobie rację bytu innych wolności” [ŚDP 1981, 11]. Odmówienie człowiekowi w. uzewnętrzniania swej wiary i religijności to jednocześnie odebranie osobie takich w. jak: wypowiadania własnych przekonań, poglądów, twórczości kulturowej, postępowania zgodnego z wyznawanymi wartościami i przekonaniami itp. Zaprzeczenie i zanegowanie prawa do w. religijnej w sferze w. działania wspólnot religijnych pozostaje w ścisłym związku z wieloma innymi w., jak chociażby: w. głoszenia i przekazywania prawdy w formie słownej i pisanej, dostępu do środków społecznego przekazu myśli, działalności wspólnot religijnych zgodnej z własnymi przekonaniami w dziedzinie wychowania i pracy charytatywnej, w. tworzenia instytucji i stowarzyszeń wychowawczych, kulturowych i oświatowych.
Przypisy
Bibliografia
Dzieła Jana Pawła II
CA 25; 46; CL 3; DV 60; ONZ 12; RH 17; ŚDP 1981; VS 31; 34; 99; Przemówienie do intelektualistów, Coimbra 15.05.1982; Przemówienie do Zgromadzenia Ogólnego ONZ, 1995, 2.
Publikacje innych autorów
F.C. Cobral, Wolność a odpowiedzialność społeczna, „Communio” 1994, 9; W. Kasper, Kościół i wolność, „Chrześcijanin w Świecie” 1995, 201; M. Novak, Jan Paweł II: Papież wolności, Papież tworzenia, „Ethos” 1990, 3-4(11-12); H. Skorowski, Wolność, integracja, solidarność w nauczaniu społecznym Jana Pawła II, Warszawa 2002; J. Troska, „Veritasis splendor” – Encyklika o wolności i prawdzie, „Życie i Myśl” 1993, 2(420).
