Rosja

w opracowaniu

Rosja - (właść. Federacja Rosyjska, ros. Российская Федерация) - państwo leżące w Europie i Azji. W obecnym kształcie polityczno-prawnym powstało w wyniku rozpadu Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich (ZSRR) i formalnym rozwiązaniu tego organizmu państwowego z dniem 31 grudnia 1991 roku. Za czasów swojego pontyfikatu Jan Paweł II nidgy nie odwiedził terytorium Federacji Rosyjskiej, choć relacje z tym krajem, zarówno w planie stosunków ekumenicznych z dominującym w Rosji prawosławiem, jak i dyplomacji Stolicy Apostolskiej pozostawały bardzo istotnym rysem posługi papieża-Polaka.

Struktura religijna

Skomplikowana i zróżnicowana struktura religijna Rosji wynika z wielowiekowego istnienia Imperium Rosyjskiego, wchłaniającego w orbitę swoich wpływów politycznych i kulturowych szereg narodów, jak i zasadniczo wrogiej chrześcijaństwu i wszelkim przejawom życia religijnego ideologii komunistycznej, panującej na obszarze tego kraju od czasów rewolucji październikowej w 1917 roku do początku lat dziewięćdziesiątych XX wieku.

Według najnowszych badań demograficznych opublikowanych przez ośrodek Pew Research Center w 2013 roku, ponad 71 proc. mieszkańców Rosji uważa się za prawosławnych. Drugim co liczebności wyznaniem jest islam - ponad 10 proc. obywateli Rosji to muzułmanie, zamieszkujący głównie w azjatyckiej części kraju. 1, 8 proc. rosyjskiego społeczeństwa stanowią protestanci, a 0, 5 proc. wyznawcy Kościoła katolickiego, zarówno w obrządku łacińskim, jak i wschodnim. Około 1 proc. Rosjan wyznaje buddyzm oraz religie pierwotne. Jako ateiści lub agnostycy deklaruje się ponad 16 proc. ludności.

Prawosławie

Chrześcijaństwo wschodnie, głównie w obrządku bizantyjskim obecne jest na terenach dzisiejszej Rosji od czasu chrztu Rusi Kijowskiej w 988 roku, który przyjął książę Włodzimierz Rurykowicz. Rosyjska Cerkiew uzyskała status autokefalii od Patriarchatu w Konstantynopolu w 1448 roku.

Około 95 proc. prawosławnych formalnie należy do Rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej, autokefalicznego Kościoła obrządku wschodniego obejmującego swoją jurysdykcją wiernych i parafie na terytorium Federacji Rosyjskiej, Białorusi, Estonii, Litwy, Łotwy, Mołdawii, Ukrainy oraz rosyjskiej diaspory w wielu krajach świata. Rosyjska Cerkiew Prawosławna w 2007 roku dokonała aktu kanonicznego zjednoczenia z Rosyjskim Kościołem Prawosławnym poza Granicami Rosji, organizacji kościelnej, która w 1927 roku odstąpiła od jedności z oficjalnymi strukturami Cerkwi w ZSRR, zarzucając im uległość wobec systemu komunistycznego. Na czele Patriarchatu Moskwy i Wszechrusi stoi od 2009 metropolita Cyryl. Poza oficjalnymi strukrurami Rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej pozostaje tzw. cerkiew staroobrzędowa (ros. Старообря́дчество) wywodząca się z ruchu, który w XVII wieku w proteście przeciwko reformom liturgicznym i kanoniczno-prawnym wprowadzonym przez patriarchę Mokswy Nikona utworzył własną organizację cerkiewną. Obecnie w Rosji starowiercy skupieni są w dwóch organizacjach kościelnych: Rosyjskiej Prawosławnej Cerkwi Staroobrzędowej z patriarchą Korneliuszem oraz Rosyjskiej Cerkwi Staroprawosławnej z patriarchą Aleksandrem .

Współczesne rosyjskie prawosławie przeżywa obecnie czas widocznego odrodzenia religijnego po latach państwowego ateizmu w czasach ZSRR. Struktury Rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej liczyły pod koniec 2014 roku 157 eparchii (diecezji), blisko 30 tys. parafii, ponad 800 monasterów męskich i żeńskich oraz 87 szkół wyższych, wliczając w to uniwersystety i seminaria duchowne. Jednocześnie problem stanowi stosunkowo niska liczba regularnie praktykujących, siegająca kilkunastu procent wiernych, rozpowszechnione zjawisko deklarowania się przez wielu Rosjan jako "niewierzących prawosławnych" (niepraktykujących i nie związanych z życiem kościelnym, ale odczuwających kulturowy i tradycyjny związek z prawosławiem) oraz bliskie relacje łączące Patriarchat Mokswy i Wszechrusi ze strukturami państwowymi.

Oficjalnym językiem liturgicznym Rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej jest staro-cierkiewno-słowiański. Rosyjskie prawosławie używa kalendarza juliańskiego.

Katolicyzm

Chrześcijaństwo w obrządku łacińskim było obecne na obszarze dzisiejszej Rosji już od X wieku, choć zawsze istniało ono w małych skupiskach. Na relacje prawosławno-katolickie w dużej mierze wpłynęła burzliwa historia sąsiedztwa Rzeczpospolitej Obojga Narodów i Imperium Rosyjskiego, oznaczająca się również stałym starciem politycznym i religijnym obdywu odłamów chrześcijaństwa, jak również idea tzw. Trzeciego Rzymu, popularna w rosyjskich kręgach od czasów upadku Konstantynopola w 1453 roku i postrzegająca rzymski katolicyzm jako herezję. Kolejne konflikty pomiędzy prawosławiem a katolicyzmem powstawały poz zawaciu Unii Brzeskiej w 1596 roku, gdzie część prawosławnej hierarchii na terenach Rzeczpospolitej Obojga Narodów przyjęła unię z Rzymem.

Pierwsze oficjalne struktury Kościoła katolickiego w Rosji powstały pod koniec XVIII wieku. Proces ich tworzenia wiązał się z polityką okcydentalistyczną, forsowaną od czasów rządów cara Piotra I, przejawiającą większe otwarcie na wszelkie przejawy cywilizacji zachodniej. Szacuje się, liczna katolików obrządku łacińskiego liczyła wtedy w tym kraju około 10 tys. osób, w tym głównie narodowości polskiej, francuskiej, włoskiej, niemieckiej i hiszpańskiej. Pierwszą łacińską diecezję na terytorium ówczasnego Cesarstwa Rosyjskiego - w Mohylewie na Białorusi, erygował papież Pius VI w 1783 roku. Jednocześnie, na terenach Imperium żyło wówczas prawie milion katolików-unitów, posługujących się obrządkiem wschodnim. W latach trzydziestych XIX wieku władze carskie rozpoczęły falę represji wobec unitów, doprowadzając stopniowo do likwidacji większości unickich eparchii (diecezji) na terytorium Rosji, w tym na ziemach polskich wchodzących w skład zaboru rosyjskiego.

Na przełomie XIX i XX wieku pewna część rosyjskiej inteligencji znacznie zbliżyła się do katolicyzmu. Główną postacią tego uchu intelektualnego był wybitny filozof i teolog Włodzimierz Sołowjow (1853-1900) opowiadający się za pełnym pojednaniem prawosławnych i katolików przy zachowaniu różnic obrzędowych i w strukturze organizacji kościelnej. W encyklice Fides et ratio Jan Paweł II określił myśl Sołowjowa oraz innych rosyjskich myślicieli z XIX wieku jako przykład owocnej relacji pomiędzy filozofią a Słowem Bożym.

O pełnym odrodzeniu struktur Kościoła katolickiego w Rosji można mówić dopiero od czasów upadku ZSRR. W 1991 roku Jan Paweł II utworzył dwie administratury apostolskie dla Rosji: dla części europejskiej z siedzibą w Moskwie i częsci azjatyckiej w Nowosybirsku. Pierwszym administratorem części europejskiej został abp Tadeusz Kondrusiewicz, a azjatyckiej bp Joseph Werth SJ. W 1999 roku Jan Paweł II powołał do życia Konferencję Episkopatu Rosji. Wchodzi ona w skład Rady Konferencji Episkopatów Europy. Na czele KER stoi od 2007 abp Paolo Pezzi. Szacuje się, że liczba wiernych obrządku łacińskiego w Rosji wynosi około 1, 3 mln osób. W Rosji istnieje też niewielki, liczący kilka parafii wikariat dla wiernych katolickiego obrządku bizantyjsko-rosyjskiego, ale nie posiada on własnej hierarchii. Posługują w nim zazwyczaj księża birytualiści.

Jan Paweł II a Rosja

Rosja od samego początku pontyfikatu zajmowała ważne miejsce w myśleniu i nauczaniu Jana Pawła II. Jednakże, ze względu na sytuację geopolityczną panującą do końca lat 80. XX wieku, zarówno relacje papieża z czołowymi osobistościami rosyjskiego (radzieckiego) życia publicznego, jak i bezpośrednie nawiązania w wystąpieniach papieża do rzeczywistości panującej w tym kraju miały stosunkowo ograniczony charakter. Dynamiczny rozwój relacji Jana Pawła II z Rosją można datować od początku lat dziewięćdziesiątych XX wieku.

Relacje dyplomatyczne

Już dzień po wyborze na Stolicę Piotrową Jan Paweł II otrzymał listowne gratulacje od najwyższego kierownictwa ZSRR, sygnowane nie przez ówczesnego przewodniczącego Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego Leonida Breżniewa, lecz niższego w hierarchii politycznej szefa dyplomacji Andrieja Gromykę. Moskwa i Watykan nie utrzymywały formalnych stosunków dyplomatycznych, ludzie wierzący, zarówno katolicy, jak i prawosławni byli poddawani przez radzieckie władze licznym szykanom. Ukraińska Cerkiew Greckokatolicka na terenie ówczesnej Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej była od 1946 roku pozbawiona możliwości legalnego działania, a jej świątynie i majątek przejęła na mocy decyzji stalinowskich władz Rosyjska Cerkiew Prawosławna, a metropolita Lwowa i Galicji kardynał Josyf Slipyj znajdował się na emigracji w Rzymie. Pewne nadzieje wiązano z oficjalną wizytą Gromyki w Watykanie 24 stycznia 1979 roku, podczas której Jan Paweł II poruszył problem nominacji biskupich na Litwie i Łotwie. Również drugie spotkanie z Gromyką w lutym 1985 roku nie przyniosło jednak zasadniczego przełomu w relacjach pomiędzy Watykanem a Kremlem.

Do wyraźnego ocieplenia wzajemnych relacji doszło po dojściu do władzy w KPZR reformatorsko nastawionego Michaiła Gorbaczowa w 1985 roku. Okres "pierestrojki" zbiegł się w czasie z uroczystościami millennium chrztu Rusi w 1988 roku, podczas których nastąpiło wyraźne otwarcie Moskwy w stosunku do życia religijnego. W czerwcu 1988 roku, pierwszy raz od czasów rewolucji październikowej, ZSRR odwiedziła liczna delegacja hierarchów katolickich, na czele z kard. Agostino Casarolim, ówczesnym watykańskim Sekretarzem Stanu. Wśród członków delegacji, przyjętej na Kremlu przez Michaiła Gorbaczowa i patriarchę Moskwy i Wszzechrusi Pimena znalazł się również prymas Polski, kardynał Józef Glemp.

1 grudnia 1989 roku doszło do pierwszej w historii wizyty przywódcy ZSRR w Watykanie. Michaił Gorbaczow przekazał wówczas zaproszenie władz radzieckich do odwiedzenia ZSRR przez Jana Pawła II. Według oficjalnych relacji, podczas rozmowy Gorbaczow miał podkreślać wspólne, słowiańskie korzenie kulturowe obydwu liderów i zachęcać papieża do wspierania procesu jednoczenia Europy.

15 marca 1990 roku ZSRR i Watykan nawiązały stosdunki dyplomatyczne, chociaż nie w pełnej randze, lecz na poziomie przedstawicieli ad personam - nuncjusza apostolskiego i ambasadora nadzwyczajnego. W tym samym czasie, Rada Najwyżsża ZSRR zniosła istniejące jeszcze w kontsytucji ZSRR zapisy o wspieraniu przez państwo światopoglądu materialistycznego i przywróciła pełną wolność religijną na obszarze całego ZSRR

Po raz drugi Gorbaczow odwiedził Watykan w listopadzie 1990 roku, pełniąc wówczas funkcję prezydenta ZSRR. W kilka dni po upadku tzw. puczu moskiewskiego (19-21 sierpnia 1991 roku), Watykan uznał suwerenność i niepodległość Federacji Rosyjskiej, co stało się na trzy miesiące przed formalnym rozwiązaniem ZSRR 31 grudnia 1991 roku.

Pierwszy prezydent Rosji, Borys Jelcyn gościł w Watykanie dwukrotnie: w 1991 i 1998 roku, a jego następca, Władymir Putin w 2000 i 2003 roku.

Oskarżenia o współudział kierownictwa ZSRR w zamachu na Jana Pawła II

Za dość prawdopodobną poszlakę uznaje się obecnie zaangażowanie w zamach na życie Jana Pawła II władz i sił specjalnych ZSRR. Przyjęły one z niepokojem wybór Karola Wojtyły na papieża w 1978 roku, uznając, iż głowa Kościoła katolickiego pochodząca z kraju należącego do bloku wschodniego stanowić będzie istotne zagrożenie dla globalnych interesów politycznych Kremla. Powyższą hipotezę wzmocniło opublikowanie przez jeden z włoskich dzienników w 1995 roku tajnej dyspozycji Komitetu Centralnego Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego z 1979 roku, domagającej się podjęcia działań przeciwko Papieżowi wykraczających poza dezinformację i dyskredytację. Pod dokumentem mieli podpisać się ówcześni członkowie najwyższego kierownictwa radzieckiego, m. in. Konstantin Czernienko i Michaił Gorbaczow. Włoski prokurator Ferdinando Imposimato prowadzący dochodzenie w sprawie zamachu twierdził z kolei, że zamachowiec w prywatnych rozmowach najdłużej podtrzymywał wersję, że głównym wykonawcą logistycznym ataku z 13 maja 1981 roku były bułgarskie służby specjalne, które z kolei działały z inspiracji i za pełną wiedzą radzieckiego KGB.

Problem pielgrzymki Jana Pawła II do Rosji

Głównym powodem, dla którego za pontyfikatu Jana Pawła II nie doszło do pielgrzymki papieża do Rosji było negatywne stanowisko Rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej. Głównym punktem krytyki rosyjskiej Cerkwi względem działań Jana Pawła II była papieska zgoda na tworzenie po upadku komunizmu na terytorium Rosji oraz niezamieszkiwanych przez katolicką większość krajów byłego ZSRR nowych diecezji Kościoła rzymskokatolickiego i greckokatolickiego (szczególnie na terenach Ukrainy). Cerkire uznawała to za działanie sprzeczne z wypracowanym w dialogu ekumenicznym statusem relacji prawosławia i katolicyzmu jako „Kościołów siostrzanych” oraz próbę wtargnięcia przez Kościół katolicki na „kanoniczne obszary Cerkwi prawosławnej” w duchu katolickiego prozelityzmu. Szczególnie twarde stanowisko w sprawie ewentualnej wizyty papieża zajmował patriarcha Moskwy i Wszechrusi Aleksy II. Podczas II Świętego Synodu Rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej w 2002 roku, ogłoszono nawet specjalną uchwałę oskarżającą Kościół katolicki o celową strategię przejmowania wiernych od Cerkwi prawosławnej na obszarze poradzieckim.

Szczególnie gorąco Patriachat Moskiewski krytykował wizytę Jana Pawła II na Ukrainie w 2001 roku.

Pomimo negatywnego stanowiska Patriarchatu Moskwy, do ostatnich miesięcy pontyfikatu trwały spekulacje na temat możliwego spotkania Jana Pawła II i patriarchy Rosji na "neutralnym" terenie, np. w Austrii lub w poradzieckich krajach Azji Środkowej.

Przekazanie Ikony Kazańskiej

28 sierpnia 2004 roku Jan Paweł II przekazał Rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej cudowną Ikonę Matki Bożej Kazańskiej, powstałą prawdopodobnie w XVI wieku. Do początków XX wieku znajdowała się ona w Rosji, najpierw w Soborze Kazańskim na Kremlu, później w Sankt-Petersburgu. W nieznanych okolicznościach została skradziona i odnalazła się w USA. Na jednej z aukcji zakupił ją Amerykanin John Haffert, który następnie wręczył ją w darze Janowi Pawłowi II. Papieski gest powszechnie odczytano jako próbę przełamania impasu w relacjach Watykanu i Patriarchatu Moskiewskiego.

Zagadnienie poświęcenia Rosji Niepokalanemu Sercu Matki Bożej

Ważną kwestią nurtującą świat katolicki było jedno z przesłań Matki Bożej przekazane podczas objawień w portugalskiej Fatimie w 1917 roku. Według relacji jednej z jej uczestniczek, s. Łucji dos Santos, w drugiej tajemnicy fatimskiej Matka Boża poleciła, aby papież poświęcił Rosję jej Niepokolanemu Sercu. W przypadku niedokonania tego aktu, Rosja miałaby:

(...) rozszerzyć swoje błędne nauki po świecie, wywołując wojny i prześladowania Kościoła. Dobrzy będą męczeni, Ojciec Święty będzie bardzo cierpieć, wiele narodów zostanie zniszczonych (...)

— fragment II tajemnicy fatimskiej - relacja siostry Łucji przedstawionej w „Trzecim wspomnieniu” z 31 sierpnia 1941, przeznaczonym dla biskupa Leirii-Fatimy

Przywiązujący duże znaczenie do duchowości Fatimy i przypisujący wstawiennictwu Matki Bożej Fatimskiej łaskę uratowania życia podczas zamachu z 13 maja 1981, Jan Paweł II dokonał 25 marca 1984 w Rzymie uroczystego poświęcenia świata Niepokalanemu Secu Maryi. Część środowisk katolickich, w tym głównie kręgi tradycjonalistów uznały akt z wiosny 1984 za niewystarczający, gdyż Rosja nie została wymieniona z nazwy w treści w papieskiej aklamacji. Z kolei sama s. Łucja uznawała, że akt dokonany przez papieża-Polaka w 1984 roku spełnia zaleconia Matki Bożej w stosunku do kwestii poświęcenia Rosji Niepokalanemu Sercu Matki Bożej.

Wybrane wypowiedzi Jana Pawła II nt. Rosji

Od wielu stuleci Rosja jest narodem chrześcijańskim, jest świętą Rosją. Również wtedy, gdy wrogie siły zaciekle walczyły z Kościołem i starały się wymazać święte imię Boga z życia ludzi, naród ten pozostał głęboko chrześcijański, zaświadczając w wielu przypadkach krwią o swej wierności Ewangelii oraz wartościom, które z niej wyrastają.

— Homilia wygłoszona w Auli Pawła VI podczas uroczystego przekazania Ikony MB Kazańskiej, Rzym, 25.8.2004

Moskwa zna papieża z Rzymu. Z całego serca witam i pozdrawiam wiernych przybyłych z Rosji, która wkroczyła w drugie tysiąclecie chrześcijaństwa. Znane tradycje rosyjskiego chrześcijaństwa, zapominane i odrzucane w czasie minionych ponad 70. lat, zaczynają się ostatnio odradzać, szczególnie wśród młodzieży zauważa się wzrost aktywności religijnej i powrót do wartości duchowych, które od tysiąclecia kształtowały świadomość Rosjan. Szczególną moją radością jest to, że w zmienionych warunkach stało się możliwe ustanowienie struktur apostolskich w Moskwie i Nowosybirsku oraz mianowanie tam biskupów. Wielkie zadania stoją przed wami i waszymi pasterzami: praktycznie wszystko trzeba zaczynać od zera. Chcę was zapewnić, że pamiętam o was w modlitwie i polecam was wstawiennictwu Najświętszej Bogarodzicy i rosyjskich świętych. Wierzę, że duchowe dobra, które przynosi człowiekowi Kościół zarówno katolicki, jak prawosławny, będą dostępne każdemu. Nastąpi wtedy duchowe odrodzenie Rosji, które jest nieodzownym warunkiem uzdrowienia i postępu wszystkich sfer życia społecznego. Z wiarą i nadzieją na lepsze jutro przyjmijcie moje najlepsze życzenia i błogosławieństwo.

— Słowo wygłoszone do młodzieży rosyjskiej podczas homilii w Białymstoku, 5.6.1991

Dziś łączę się w modlitwie z Tobą, drogi Bracie, z Episkopatem rosyjskiej Cerkwi prawosławnej, z kapłanami, mnichami i mniszkami klauzurowymi oraz z Ludem Bożym na ziemi rosyjskiej. Do tej modlitwy przyłączają się wszyscy synowie i córki Kościoła katolickiego, otaczający głębokim nabożeństwem i czcią Świętą Matkę Boga. Niech ten godny czci wizerunek prowadzi nas wszystkich ewangeliczną drogą naśladowania Chrystusa i niech strzeże narodu, do którego powraca, i całej ludzkości! Niech Święta Matka Boga skieruje swe matczyne spojrzenie na mężczyzn i kobiety naszych czasów; niech umacnia wierzących, aby nie zbaczali ze szlaku, który Bóg im wyznaczył: niech głoszą Chrystusa — Drogę, Prawdę i Życie — i dają odważne świadectwo swej wierze w społeczeństwie i wśród wszystkich narodów. W tym dniu z ufnością modlimy się do Najświętszej Maryi Panny, wiemy bowiem, że wyprasza Ona dla nas i dla wszystkich narodów dar pokoju.

— List do patriarchy Aleksego II, Rzym, 25.8.2004

Bibliografia

• T. Pompowski, Armia Boga kontra Imperium Zła, Rafaei 2012. ISBN 8375692778
• T. Tindal-Robertson, Fatima, Rosja i Jan Paweł II. Ku triumfowi Niepokalanego Serca Maryi, Fundacja "Nasza Przyszłość", 2002. ISBN 8391248631

Linki zewnętrzne

• Krótki reportaż telewizji włoskiej ze spotkania Jana Pawła II z Michaiłem Gorbaczowem w 1989 roku [dostęp 12.12.2014]