Sakramenty

Treść hasła pochodzi z publikacji „Wielka Encyklopedia Nauczania Jana Pawła II”, Polskie Wydawnictwo Encyklopedyczne, Radom 2014
Autor hasła: ks. Krzysztof JEŻYNA 

Sakramenty – (gr. „mysterion”; łac. „sacramentum” – tajemnica) – ustanowione przez Chrystusa znaki widzialne, które nie tylko wskazują na rzeczywistość niewidzialną, ale wprowadzają człowieka w tajemnicę życia Bożego; jako znaki łaski aktualizują i realizują w człowieku Chrystusowe dzieło uświęcenia i zbawienia.

Sakramenty w historii Kościoła

Biblijna i patrystyczna interpretacja sakramentów ma charakter historiozbawczy. Życie moralne chrześcijan ma swe źródło w zbawczym wydarzeniu Chrystusa i osobowym spotkaniu ze Zmartwychwstałym. Spotkanie to jest łaską, obdarowaniem, domaga się ono odczytania zobowiązań moralnych. Tę historiozbawczą perspektywę wyparły wpływy interpretacji prawniczych i filozoficznych. W okresie potrydenckim rozumienie sakramentów przybrało charakter legalistyczny i profesjonalny. Legalizm przejawiał się w traktowaniu sakramentów jako źródeł zobowiązań prawnych, dotyczących tych, którzy ich udzielali, oraz tych, którzy je przyjmowali. Profesjonalność oznaczała skoncentrowanie się na obowiązkach duchownych, jako szafarzy sakramentów, z jednoczesnym zaniedbaniem wagi obowiązków tych, którzy te sakramenty przyjmowali. Doprowadziło to do swoistej reizacji sakramentów, pojmowania ich jako „rzeczy świętych”, a nie jako źródła świętości, nie jako narzędzia i środka dającego siłę duchową do wypełnienia wymagań życia chrześcijańskiego. Przekonanie o „automatycznym” działaniu sakramentów ukształtowało pogląd, że skuteczność sakramentów ma charakter obiektywny, który wyraża się w określeniu „ex opere operato”. Choć próbowano podkreślać znaczenie człowieka przyjmującego sakramenty i sprawującego go, wskazując na znaczenie „ex opere operantis”, czyniono to jednak w sposób niewystarczający.

Dopiero Sobór Watykański II, który przyczynił się do odnowy teologii moralnej, a także sakramentologii, podkreślił, że celem sakramentów jest uświęcenie człowieka, budowanie Mistycznego Ciała Chrystusa oraz oddawanie czci Bogu . Na szczególne podkreślenie zasługują dwa aspekty posoborowej odnowy: wskazanie na personalistyczną interpretację sakramentów jako osobowego spotkania i tajemniczej wymiany darów oraz stwierdzenie, że sakramenty, jako znaki łaski, Bożego obdarowania, są jednocześnie źródłem zobowiązań moralnych.

Nauczanie Jana Pawła II nt. sakramentów

Jan Paweł II w swoim nauczaniu na temat sakramentów odwołuje się do perspektywy chrystologicznej i eklezjalnej. Odczytanie sakramentalnego posłannictwa Kościoła wymaga uznania, że to przede wszystkim Chrystus jest Sakramentem Boga, czyli znakiem zbawczym posłanym przez Ojca, który poznajemy dzięki działaniu Ducha Świętego . Sakramentalność Kościoła wskazuje, że – dzięki obecności Chrystusa w Kościele – można zrozumieć personalistyczny i zbawczy charakter sakramentów. Trzeba także podkreślić, że sakramenty są źródłem zobowiązań moralnych i drogą poznania tego, czego od człowieka domaga się Bóg.

Sakramentalny charakter posłannictwa Kościoła oznacza, że: z jednej strony sakramenty umożliwiają Kościołowi pełnienie jego zbawczej misji, a z drugiej – sakramenty z istoty swej mają charakter eklezjalny, co znaczy, że ich sprawowanie nie tylko buduje Kościół, ale potwierdza jego zbawczą misję. Kościół urzeczywistnia się poprzez sakramenty, dlatego że jego Założyciel – Chrystus – sam jest Sakramentem. Jeśli chce się ukazać nadprzyrodzoną skuteczność sakramentów i ich konieczność do zbawienia, należy odwołać się do osoby Chrystusa, Twórcy i Źródła sakramentów Kościoła, ponieważ On sam jest wielkim Sakramentem zbawienia, znakiem odwiecznej miłości Boga do człowieka. Chrystus-Sakrament jest w konsekwencji źródłem sakramentów Kościoła i sakramentalności liturgii Kościoła, stanowiącej syntezę historii zbawienia oraz aktualizację misterium Chrystusa. Poprzez Chrystusa-Sakrament także Kościół jest sakramentem. Podobnie jak Chrystus, Kościół jest znakiem i środkiem zbawczego działania Boga, dlatego nazywany jest „sakramentem zbawienia”, gdyż wskazuje na Chrystusa i uobecnia Jego zbawienie. Sakramentalność Kościoła oznacza, że nie jest on celem samym w sobie, lecz pełni funkcję służebną w dziele zjednoczenia z Bogiem, stając się znakiem i środkiem owej jedności. Wizja Kościoła jako sakramentu prowadzi do odkrycia fundamentalnej roli sakramentów świętych.

Podkreślenie, że Kościół jest sakramentem zbawienia, prowadzi też do stwierdzenia, że chociaż sakramenty święte są nade wszystko sakramentami Chrystusa, to są również sakramentami Kościoła, i to w dwojakim znaczeniu: są sakramentami „przez Kościół” i „dla Kościoła” . Misja Kościoła wiąże się z tym, że Chrystus w mocy Ducha Świętego uobecnia się i działa w sakramentach „przez Kościół”. Sakramenty są także dobrem „dla Kościoła”, ukazując bowiem doskonałą komunię Boga Miłości, przyczyniają się do budowy Kościoła. Konsekwencją faktu, że sakramenty tworzą Kościół, jest to, że sakramentalność liturgii wyraża i tworzy sakramentalność Kościoła w świecie.

Sakramenty są znakiem niewidzialnej rzeczywistości zbawczej, uobecnieniem łaski udzielającej życia Bożego dla tych, którzy przyjmują ją z odpowiednią dyspozycją . Dlatego sakramenty odsłaniają istotny wymiar personalistyczny i historiozbawczy. Wszystkie sakramenty święte są spotkaniami o charakterze osobowym z Chrystusem, a przez Niego – z Ojcem i Duchem Świętym. Stwierdzenie, że liturgia jest uprzywilejowanym miejscem spotkania z Chrystusem w Duchu Świętym oznacza, że Bóg zwraca się do człowieka z darem zbawienia i uzdalnia go do udzielenia odpowiedzi i przyjęcia daru . Ów zbawczy dialog człowieka z Bogiem toczy się w każdej chwili życia i w każdym miejscu, jednak uprzywilejowanym miejscem takiej wymiany darów są sakramenty, zwłaszcza Eucharystia. Sakramenty nie mają charakteru rzeczowego, nie zawierają w sobie specyficznie neutralnej łaski lub przedmiotowej nadprzyrodzonej siły. Sakramenty są przede wszystkim miejscem teofanii, objawienia się Boga i Jego błogosławieństwa. Bóg objawia się i oddaje w sakramentach osobowo: Bóg Ojciec w Słowie Bożym i darze Ducha Świętego . Zbawcza inicjatywa Boga zmierza do tego, by człowiek uczestniczył w życiu Boga, a On mógł żyć w każdym człowieku. Sakramenty święte realizują komunię życia, komunię z Bogiem i w Bogu.

Trynitarne ujęcie sakramentów wskazuje na ich historiozbawczy charakter; ich sercem pozostaje misterium paschalne Chrystusa, które jest szczytem zbawczego planu Boga. Dlatego można powiedzieć, że w misterium Chrystusa bierze swój początek zarówno Kościół, jak i jego sakramenty . Sakramenty są więc znakami misterium Chrystusa, ale znakami obiektywnymi, Jego żywej i konkretnej obecności. Dzięki temu tworzą historię zbawienia, kontynuują ją w znakach, stając się jej realizacją w „czasie Kościoła”. Ów zbawczy walor udzielania się Boga w sakramentach sprawia, że Kościół mówi o konieczności sakramentów do zbawienia . Dlatego celem każdego sakramentu jest włączenie człowieka w rzeczywistość zbawczą. Sakramenty przekazują na różny sposób zbawcze dzieło Chrystusa wierzącym i zapraszają każdego, by włączył się osobistą decyzją w kontynuację zbawienia w historii.

Już Sobór Watykański II stwierdził, że sakramenty powinny być zawsze rozpatrywane w perspektywie wiary. Sakramenty nie tylko zakładają wiarę, ale przez słowo i elementy obrzędu karmią ją, wzmacniają i wyrażają; przez to bywają nazywane „sakramentem wiary” . Wynika z tego potrójne powiązanie wiary i sakramentów: sakramenty zakładają wiarę u przyjmującego; przyjmowanie sakramentów jest wyrazem wiary; sakramenty stanowią źródło dla rozwoju i wzmocnienia wiary. Oznacza to, że sakramenty są wydarzeniami zbawczymi jedynie dla tych, którzy przyjmują je z wiarą i pragną w tej wierze wzrastać . Kto nie wierzy i nie chce uwierzyć, przyjmuje sakramenty święte bezowocnie i w jakiejś mierze fikcyjnie (ze strony człowieka). Przyjmowanie sakramentów bez wiary prowadzi do tego, że te znaki sakramentalne stają się od strony człowieka „świętym kłamstwem” i człowiek taki wzywa Boga na świadka swojego zakłamania.

Odpowiedź wiary jest koniecznym elementem życia sakramentalnego, a wszelkie rozwijanie tzw. „pobożności sakramentalnej” powinno prowadzić do pogłębienia wiary. Jan Paweł II, wskazując na konieczny związek głoszenia słowa Bożego i sprawowania sakramentów, stwierdza, że dzięki ewangelizacji możliwe jest budowanie i kształtowanie Kościoła jako wspólnoty wiary, a ściślej – jako wspólnoty wiary wyznawanej przez przyjęcie Słowa Bożego, sprawowanej w sakramentach i przeżywanej w miłości – będącej duszą chrześcijańskiego życia moralnego . Kościół, pełniąc sakramentalne posłannictwo, obdarza Bożym życiem i włącza człowieka w odwieczny plan Ojca. Sakramenty – jako znaki łaski – udzielają tej łaski, którą oznaczają. Skuteczność sakramentów płynie z mocy zbawczej dzieła Chrystusa i Jego w nich działania . Natomiast owocność sakramentów zależy także od dyspozycji przyjmującego, jego wiary i przyjęcia Bożych darów, które stanowią wezwanie do nowego życia. Oznacza to, że sakramenty są nie tylko znakami obdarowania, znakami łaski, ale są także źródłem zobowiązań moralnych. Łaska sakramentalna stanowi źródło odpowiedzialności moralnej, a życie moralne jest nieustannym wcielaniem w konkretne czyny darów i wymagań płynących z sakramentów. Przekształceni przez łaskę chrześcijanie są prawdziwie zdolni do odpowiedzi na powołanie dane od Boga. W takiej wizji akcent pada na imperatyw moralny zawarty w samym darze sakramentalnym, a życie moralne chrześcijanina przybiera styl życia sakramentalnego.

Związek sakramentów z moralnością wynika przede wszystkim z faktu, że są one źródłem łaski, która uświęca, przemienia i przebóstwia człowieka. Zbawiająca więź człowieka z Chrystusem jest możliwa dzięki sakramentom. Ponadto, zarówno sakramenty, jak i moralność chrześcijańska pozostają w ścisłej relacji z Kościołem, który – jako Mistyczne Ciało Chrystusa – oddaje chwałę Bogu i uświęca człowieka. Sakramenty zobowiązują człowieka do aktywnego angażowania się w zbawcze spotkanie z Bogiem. Choć inicjatywa działania zbawczego pochodzi od Boga, to jednak dla zachowania personalistycznego charakteru sakramentów konieczny jest świadomy i wolny udział człowieka, a owocność sakramentów jest uwarunkowana żywą wiarą. Sam rozwój życia chrześcijańskiego zależny jest od łaski sakramentalnej, dlatego życie chrześcijanina ma charakter sakramentalny . Wszystko to wskazuje, że sakramentalne dary obligują przyjmującego do odpowiedzialności i stanowią dla niego źródło zobowiązań moralnych. Obdarowanie sakramentami jest podstawą wymagań moralnych. Jan Paweł II podkreśla, że sakramenty są źródłem poznania i mocy, pozwalającej wypełnić prawo Boże, bowiem w sakramentach, które wypływają z przebitego boku Odkupiciela (por. J 19,34), wierzący znajduje źródło łaski i mocy, by zachowywać zawsze, nawet wśród najpoważniejszych trudności, święte prawo Boże . Moc łaski sakramentalnej płynie stąd, iż wiąże się ona z działaniem Ducha Świętego, którego rolą jest kierowanie ku poznaniu prawdy Bożej i życia tą prawdą.

Kościół, będący sakramentem Chrystusa, znakiem Jego zbawczej obecności w świecie, poprzez sprawowanie sakramentów staje się jeszcze wyraźniej miejscem rozpoznawania woli Bożej, miejscem wyborów moralnych. Życie moralne dzięki Kościołowi, a raczej dzięki stałej – na sposób sakramentalny – obecności Chrystusa w Kościele, jest ściśle złączone z życiem sakramentalnym. Wszystkie sakramenty są wyrazem prawa Chrystusa i choć każdy sakrament wyraża to na swój sposób, to chrześcijanin przez samo uczestnictwo w sakramentach może rozpoznać i uznać podstawowe wymagania miłości, której pełnię objawił Chrystus w tajemnicy paschalnej. Sakramenty niejako „wpisują” w serce ludzkie prawo miłości i w ten sposób wyrażają jednocześnie zobowiązanie moralne, by żyć tym sposobem życia, którym obdarowuje Chrystus . Ponadto w sakramentach Chrystus pomaga człowiekowi odczytać drogę życia, rozpoznać znaki, jakie się pojawiają w jego życiu.

Związek pomiędzy sakramentami a życiem moralnym sprawia, że współcześni chrześcijanie mogą uczestniczyć w sposób bardziej świadomy i autentyczny w istocie i posłannictwie Boga Jedynego i Troistego, przyjmując sakramentalny styl życia, wypływający z celebracji sakramentów i pobudzający do urzeczywistnienia w społeczeństwie wartości ewangelicznych. Najbardziej widać to w Eucharystii, która, będąc ośrodkiem i celem całego życia sakramentalnego, wraz z innymi s. tworzy sakramentalny styl życia chrześcijanina . Sakramentalna posługa Kościoła prowadzi do takiej przemiany, w której wiara, jeśli ma być pełna, winna być połączona z praktykowaniem sakramentalnego stylu życia, odznaczającego się sprawiedliwością i miłością. Sugeruje to, że wiara ujawnia się wiarygodnie i jednoznacznie w ortopraksji sakramentalnej, czyli w urzeczywistnianiu wartości etycznych przejętych z sakramentów.

Sakramenty nie mają charakteru wyłącznie duchowego i wewnętrznego, ale są wydarzeniami o charakterze wspólnotowym i moralnym, i jako takie powinny wpływać na zachowania społeczne, wskazując chrześcijanom działania ukierunkowane na umocnienie spójności społeczeństwa i jego postęp etyczny. Oznacza to jednocześnie wezwanie, by chrześcijanie – jako członkowie Kościołasakramentu – sami stawali się niejako „sakramentem” obecności Chrystusa i tajemnicy paschalnej wobec całego świata. Dlatego Papież mógł powiedzieć, że w sakramentach Kościół otwiera człowiekowi oczy na sens jego własnej egzystencji w sposób żywy i istotny. Można też mówić o sakramentalnej ewangelizacji, która należy do „munus propheticum” Kościoła i pozwala lepiej zrozumieć prawdę o Kościele jako społeczności profetycznej .

Posłannictwo Kościoła, z woli Chrystusa, odsłania bogactwo życia sakramentalnego. Różnorodność siedmiu sakramentów zmierza ku jedności w każdym człowieku, który odrodzony do nowego życia ma służyć jedności Kościoła . Siedem sakramentów świętych to bardzo ważny element wyzwalającej i uświęcającej obecności Chrystusa w Kościele. Poprzez uczestnictwo w sakramentach Kościoła, a więc poprzez udział w tajemnicy paschalnej Chrystusa, chrześcijanie zostają wprowadzeni w nowe życie wedle Ducha Świętego oraz zostają włączeni – poprzez Kościół – w Chrystusa integralnego.

Każdy sakrament stanowi uobecnienie zbawienia: sakramenty w swojej różnorodności integrują się wzajemnie, aż do stworzenia w człowieku jednego Chrystusowego zbawienia. Ze strony człowieka natomiast poszczególne sakramenty pozwalają objąć wszystkie etapy i istotne momenty życia: narodzenie, rozwój, uzdrowienie i dar posłania. Powołując się na Katechizm Kościoła Katolickiego, można rozważać eklezjalny charakter sakramentów Kościoła według następującego układu: sakramenty wtajemniczenia chrześcijańskiego – chrzest, bierzmowanie, Eucharystia; sakramenty uzdrowienia – pokuta i namaszczenie chorych; sakramenty służące wspólnocie i posłaniu wiernych – sakrament święceń i małżeństwo .

Bibliografia

Dzieła Jana Pawła II

• Christifideles laici 19; 33;
• Dominus et Vivificantem 63-64;
• Ecclesia in Africa 73;
• Ecclesia de Eucharistia;
• Evangelium Vitae 84;
• Pastores dabo vobis 48;
• Vita consecrata 32-34;
• Veritatis Splendor 26;
• Jan Paweł II. List apostolski Dominicae cenae (24.02.1980), 7;
• Dies Domini;
• Katechezy Ojca Świętego Jana Pawła II. Duch Święty. Kraków-Ząbki 1999, 68;
• Katechezy Ojca Świętego Jana Pawła II. Jezus Chrystus. Kraków-Ząbki 1999, 69;
• Katechezy Ojca Świętego Jana Pawła II. Kościół. Kraków-Ząbki 1999, 16; 33; 57.

Inne dokumenty Kościoła

• Katechizm Kościoła Katolickiego. Poznań 2002, 1077; 1118; 1127-1131; 1210-1211.

Publikacje innych autorów

• K. Rahner. Podstawowy wykład wiary. Tłum. T. Mieszkowski. Warszawa 1987;
• F. Greniuk. Sakramenty źródłem zobowiązań moralnych. RTK 34:1989 nr 3;
• W. Bołoz. Eklezjalne aspekty moralności chrześcijańskiej. Tuchów 1991;
• B. Nadolski. Słowo Boże i sakramenty święte. W: Katechizm Kościoła Katolickiego. Wprowadzenie. Red. M. Rusecki, E. Pudełko. Lublin 1995;
• B. Migut. Znaki Misterium Chrystusa. Historiozbawcze ujęcie sakramentów według Salvatore Marsilego OSB (1910-1983). Lublin 1996;
• J. Nagórny. Historiozbawczy fundament moralności chrześcijańskiej. W: Teologia moralna u kresu II tysiąclecia. Red. J. Nagórny, K. Jeżyna. Lublin 1998;
• P. J. Rosato. Wprowadzenie do posoborowej teologii sakramentów. Tłum. A. Baron. Kraków 1998.

Wybrane wypowiedzi Jana Pawła II o sakramentach

—

Linki zewnętrzne

Hasła w Zintegrowanej Bazie Tekstów Papieskich

• sakrament