Ciało ludzkie

Treść hasła pochodzi z publikacji „Wielka Encyklopedia Nauczania Jana Pawła II”, Polskie Wydawnictwo Encyklopedyczne, Radom 2014
Autor hasła: ks. Ireneusz MROCZKOWSKI 

Ciało ludzkie – teologia ciała – (gr. „sarks”, „soma”; łac. „corpus”) − konstytutywny element człowieka, poprzez który wyraża on siebie, uczestniczy w życiu świata i społeczeństwa. Zarówno w tradycjach religijnych, jak i wielu systemach filozoficznych ciało jest znakiem rozpoznawczym człowieczeństwa i przedmiotem głębokiej analizy.

Nauczanie Jana Pawła II nt. ciała ludzkiego - teologia ciała

Karol Wojtyła rozpoczął refleksję nad ciałem ludzkim, poszukując podstaw związku doświadczenia i etyki. Refleksja ta towarzyszyła analizie miłości ludzkiej oraz rozważaniom nad osobą . Stanowiła ona przedmiot dywagacji natury filozoficznej. Po wyborze na papieża, Jan Paweł II zainicjował cykl katechez środowych (Mężczyzną i niewiastą stworzył ich. Odkupienie ciała a sakramentalność małżeństwa. 1979-1980; 1981-1983; 1984), w których wielokrotnie użył wyrażenia „teologii ciała”. Wyjaśnia je następująco: jest to określenie poniekąd robocze. Wprowadzenie tego wyrażenia oraz pojęcie „teologia ciała” było potrzebne, aby temat: „odkupienie ciała” – a sakramentalność małżeństwa oprzeć na szerszej podstawie. Rozważania na temat sakramentalności małżeństwa mogą się prawidłowo rozwijać, wychodząc z tego punktu, w którym światło Objawienia dotyka rzeczywistości ciała ludzkiego (czyli: na gruncie „teologii ciała”) .

Chcąc więc zrozumieć teologię ciała Jana Pawła II, należy koniecznie zapoznać się z filozofią ciała ludzkiego Karola Wojtyły, zawartą w V rozdziale Osoby i czynu. Ujmuje on ciało ludzkie w kontekście osoby wyrażającej się w czynie ludzkim. Człowiek-osoba działa, a poprzez to cała natura ludzka wyraża się jako przyczyna działania. Dokładna analiza tej przyczyny pozwala Wojtyle odkryć jedność i tożsamość podmiotową osoby, zdolnej do zdumiewającej syntezy działania i dziania się tego, co cielesne i duchowe w człowieku. Samopanowanie osoby wyraża się tak samo aktywnością podmiotu, jak i pasywnością poddania się panowaniu natury. W podmiotowości działającego człowieka dochodzi do integracji natury i osoby ludzkiej.

Nie jest to jednak zwykłe złożenie dwu elementów. Klucz do zrozumienia psychosomatycznej jedności człowieka znajduje się w fenomenologicznej analizie doświadczenia człowieka. Ludzkie „ja” transcendentne integruje wszystkie dynamizmy psychiczne i fizyczne człowieka o tyle, o ile wprowadza je w rozumny i wolny proces samorealizacji osoby. Ciało ludzkie nie jest więc tylko zewnętrznie dostrzegalną rzeczywistością, ale wewnętrznie uporządkowanym organizmem, którego dynamizm poddaje się samopanowaniu osobowemu. Nie znaczy to, że dynamizmy somatyczne i psychiczne integrują się bezproblemowo z osobowymi. Możliwa jest niezdolność do panowania nad sobą czy też posiadania siebie. Ma ona miejsce wtedy, gdy struktura cielesna funkcjonuje wedle praw niezgodnych z wartością personalistyczną i wartościami moralnymi.

Zdolność do integracji jest swoistą sprawnością, która zależy od woli i staje się drugą naturą człowieka. Sprawność wynikająca z integracji ukazuje, iż człowiek nie jest tylko swoim ciałem, ale „posiada” swoje ciało. Integracja cielesności w osobie nie może pominąć faktu, że z ciałem ludzkim związana jest somatyczna potencjalność oraz wynikająca stąd czysto cielesna żywotność. Wyrazem żywotności wegetatywnej są reakcje czysto instynktowe, czyli dokonujące się na sposób samej natury. Sprawiają one, że ciało ludzkie jako organizm stanowi nie tylko podłoże, ale dynamiczne źródło działania. Można mówić o własnej sprawczości ciała ludzkiego, która „wbudowana” jest gruntownie w strukturę osobową człowieka. W momencie samostanowienia człowiek włącza się w reaktywny dynamizm swojego ciała oraz włącza go w swoje postępowanie. Wojtyła opisuje owo złączenie poprzez analizę mocy ruchu, jaki wyzwala ciało ludzkie. Jeśli jest to ruch ściśle samorzutny, instynktowy, nazywa się odruchem. Jeśli w syntezę czynu i ruchu włącza się wola, która jest źródłem impulsów ruchowych płynących z wnętrza osoby, wówczas mamy do czynienia ze sprawnościami człowieka. Na podstawie tego kryterium można odróżnić instynkt i popęd. O ile w instynkcie chodzi bardziej o odruchy, to popęd – według Wojtyły – wskazuje na dynamiczną orientację natury ludzkiej. Autor wspomina szczególnie o dwóch popędach: samozachowawczym i seksualnym (rozrodczym). Chociaż oba popędy korzeniami tkwią głęboko w ciele i jego naturalnej reaktywności, to ich znaczenie pochodzi z obiektywnej wartości celów, ku którym kierują człowieka. Dlatego pokierowanie popędem jest możliwe, Wojtyła zwrócił na to uwagę w Miłość i odpowiedzialność – w odniesieniu do popędu seksualnego.

Teologia ciała Jana Pawła II powstała poprzez połączenie personalistycznego ujęcia cielesności ludzkiej z analizą biblijną. Punktem wyjścia dla niej była obrona tez zawartych w encyklice Humanum vitae na temat odpowiedzialnego rodzicielstwa. Jan Paweł II analizuje teksty biblijne, zwłaszcza Jezusowy dialog z faryzeuszami na temat nierozerwalności małżeństwa , w którym Pan Jezus odwołuje się do stworzenia człowieka. Cechą charakterystyczną analiz biblijnych Papieża jest traktowanie doświadczenia człowieka jako środka interpretacji teologicznej. W interpretacji objawienia człowieka, a w szczególności objawienia ciała, ze zrozumiałych względów musimy się odwołać do doświadczenia, bowiem człowiek-ciało jest dany przede wszystkim w doświadczeniu . W analizach Jana Pawła II biblijny zamysł Boga wobec człowieka zostaje zestawiony z ideałem tożsamości człowieka jako człowieka. Ciało uczestniczy w sposób istotny w podstawowych relacjach osobowych, płciowych i religijnych. W kontekście analizy samotności, jedności i nagości człowieka, Papież ukazuje, iż cielesność jest nośnikiem jedności międzyosobowej, wstyd broni niewinności osobowej, a nagość odsłania oblubieńczy i rodzicielski etos daru ciała .

Przypisując doświadczeniu ludzkiemu status środka w interpretacji teologicznej, Jan Paweł II odkrywa Boską niezwykłość w tym, co zwyczajne, odsłania ukryte warstwy sensu ciała ludzkiego, oraz – jeszcze mocniej niż w Osoba i czyn – zestawia doświadczenie własnej świadomości ze współdoświadczeniem ciała. Teologia ciała Jana Pawła II wynika z odkrywanej w ciele ludzkim antropologii daru. Papież traktuje ciało ludzkie jako obraz, w którym można zobaczyć ludzką i Boską wewnętrzność. W człowieku stworzonym na obraz Boży została objawiona sama niejako sakramentalność stworzenia, sakramentalność świata. On bowiem przez swoją widzialność – poprzez swą męską/kobiecą widzialność – staje się znakiem widzialnym owej ekonomii prawdy i miłości, której źródło jest w Bogu samym, ekonomii objawionej już w tajemnicy stworzenia .

Ten obraz cielesności został zaciemniony przez grzech człowieka. Ciało ludzkie nosi w sobie także i znamię grzechu. Dlatego w teologii ciała Jana Pawła II nie mogło zabraknąć analiz dotyczących pożądliwości ciała. Odwołując się do słów Chrystusa, wypowiedzianych w „Kazaniu na Górze” , Jan Paweł II analizuje nie tylko trojaką pożądliwość (oczu, ciała i pychę), ale rysuje szeroką panoramę czystości serca, a więc wolności od wszelkich grzechów wynikających z życia wedle ciała. Wolność ta wiedzie do życia wedle Ducha. Wolność osiąga się nie tylko poprzez powstrzymanie się od pożądliwości, ale poprzez dojrzewanie wstrzemięźliwości, utrzymującej ciało w świętości i we czci . Dar czci we wzajemnych obcowaniach kobiety i mężczyzny przywraca prostotę, przejrzystość i wewnętrzną radość ich relacjom. Stanowi to sedno pedagogii ciała ludzkiego, którą Jan Paweł II streszcza następująco: Stwórca zadał człowiekowi jego ciało – jego męskość i jego kobiecość: […] w męskości i kobiecości zadał mu poniekąd całe jego człowieczeństwo, godność osoby, a zarazem przejrzysty znak międzyosobowej komunii, w której człowiek spełnia samego siebie poprzez autentyczny dar z samego siebie .

Takie spełnianie siebie wpisuje się w tajemnicę odkupienia ciała ludzkiego. Papieska teologia ciała nie pominęła Listu do Rzymian, gdzie wyraźnie stwierdza się, że odkupienie ciała jest tym, czego oczekujemy . Stąd bierze się nie tylko nadzieja na zwycięstwo życia nad śmiercią, ale także nadzieja zwycięstwa nad grzechem. Tę ostatnią nazywa Jan Paweł II nadzieją dnia powszedniego.

Papieska teologia ciała nie zatrzymuje się więc jedynie na problematyce małżeńskiej. Może stanowić impuls do rozwoju antropologii teologicznej, sakramentologii, hamartiologii i eschatologii. Kontynuowanie papieskiej

Teologia ciała musi uwzględnić dorobek tych teologów i filozofów, którzy poszukują związków między teologią i antropologią. Po stronie katolickiej nie można zapomnieć o K. Rahnerze, zaś po stronie protestanckiej – o W. Pannenbergu. Z punktu widzenia filozoficznego nie należy pominąć przedstawicieli niemieckiej antropologii filozoficznej: M. Schelera, H. Plessnera, A. Gehlena; spośród nich szczególny wpływ na filozofię Karol Wojtyły miał Scheler. Skonfrontowanie adekwatnej filozofii osoby z bogatym opisem cielesności w Biblii stwarza możliwość chrześcijańskiego opisu cielesności osoby. Człowiek jako osoba cielesna został stworzony na obraz Boży i powołany do uczestnictwa w Misterium Ciała Chrystusa. Ciało ludzkie staje się więc świątynią Ducha Świętego. Poprzez znaki ciała Bóg udziela się człowiekowi, a sakramentalny związek kobiety i mężczyzny można opisać jako stawanie się jednym ciałem .

Zasadnicze elementy nauki Jana Pawła II na temat teologii ciała zawiera dokument Kongregacji ds. Wychowania Katolickiego Wytyczne wychowawcze w odniesieniu do ludzkiej miłości. Wskazując na cielesność jako specyficzny sposób istnienia i działania, właściwy ludzkiemu duchowi , dokument ten wskazuje na cztery aspekty: antropologiczne znaczenie ciała; jego znaczenie teologiczne; ciało ludzkie jako znak miłości; ciało ludzkie jako znak płodności .

Antropologiczne znaczenie ciała ludzkiego odnosi się do faktu, że ciało objawia człowieka, że wyraża osobę i że jest w ten sposób pierwszym przekazem informacji Boga do człowieka, a więc tego, co Bóg chce powiedzieć człowiekowi także o jego istocie i jego powołaniu. Stąd ciało może być nazwane pierwotnym sakramentem, znakiem, który człowiek otrzymuje od Boga po to, by lepiej zrozumiał Jego plan w stosunku do siebie samego: ono bowiem i tylko ono zdolne jest uczynić widzialnym to, co niewidzialne: duchowe i Boże. Ono zostało stworzone po to, aby przenosić w widzialną rzeczywistość świata ukrytą w Bogu odwieczną tajemnicę, aby być jej znakiem [...] poprzez swą męską-kobiecą widzialność – staje się znakiem widzialnym owej ekonomii prawdy i miłości, której źródło jest w Bogu samym .

Teologiczne znaczenie ciała ludzkiego wskazuje na fundamentalne odniesienie tego ciała do Boga jako Stwórcy i Zbawcy. Ponieważ Bóg jest Stwórcą całego człowieka, a więc i ciała, to także i ciało jest dla Pana . Ciało ludzkie przyczynia się do objawienia Boga i Jego miłości stwórczej, ponieważ wyraża charakter człowieka jako istoty stworzonej, jego uzależnienie od podstawowego daru, jakim jest dar miłości .

Ciało wyraża powołanie człowieka do miłości; uczestniczy w tworzeniu komunii osób przez między-osobową komunikację; tutaj objawia się oblubieńczy sens ciała. WW, streszczając ten aspekt nauczania Jana Pawła II, stwierdzają: Ciało o tyle, o ile jest seksualne, wyraża powołanie człowieka do wzajemności, to znaczy do miłości i wzajemnego daru z siebie samego . Wskazanie na oblubieńczy sens ciała ludzkiego w kontekście „hermeneutyki daru” jest jednym z najgłębszych sposobów ukazania go jako znaku miłości. Dar (zdolność do daru z siebie i przyjęcia daru od drugiego) podkreśla jeden z najważniejszych aspektów egzystencji osobowej: być z kimś i być dla kogoś. Komunia osób rodzi się z tej wzajemności daru. W ciele ludzkim od początku zawarta jest właściwość oblubieńcza, czyli zdolność wyrażania miłości – tej właśnie miłości, w której człowiek-osoba staje się darem i spełnia sens swego istnienia oraz bytowania poprzez ten dar .

Ukazanie ciała ludzkiego jako znaku miłości potrzebuje dopełnienia przez dopowiedzenie, że jest ono także znakiem płodności. WW stwierdzają, że ciało [...] wzywa mężczyznę i kobietę do spełnienia ich podstawowego powołania do płodności . Odczytanie znaczenia ciała ludzkiego w perspektywie płodności oznacza, że męskość i kobiecość znajdują swoje spełnienie w macierzyństwie i ojcostwie. Jak stwierdza Jan Paweł II, tajemnica kobiecości ujawnia się i odsłania do końca poprzez macierzyństwo [...]. Kobieta staje wówczas wobec mężczyzny jako matka – podmiot nowego ludzkiego życia, które w niej się poczyna i rozwija, i z niej też rodzi się na świat. Poprzez to zaś odsłania się zarazem do końca tajemnica męskości mężczyzny: rodzicielskie, ojcowskie znaczenie jego ciała .

Bibliografia

Dzieła Jana Pawła II

• Evangelium Vitae
• Veritatis Splendor
• Mężczyzną i niewiastą stworzył ich. Odkupienie ciała a sakramentalność małżeństwa, Wydawnictwo KUL, Lublin 2008
• Karol Wojtyła, Miłość i odpowiedzialność, Studium etyczne, Lublin 1960, s. 21-67
• Karol Wojtyła, Osoba i czyn, Kraków 1969, rozdz. V

Inne dokumenty Kościoła

• Kongregacja ds. Wychowania Katolickiego. Wytyczne wychowawcze w odniesieniu do ludzkiej miłości. Zasadnicze cechy wychowania seksualnego (1.11.1983).

Publikacje innych autorów

• T. Styczeń, Ciało jako „znak obrazu Stwórcy” [w:] Jan Paweł II, Mężczyzną i niewiastą stworzył ich. Chrystus odwołuje się do „początku”. O Jana Pawła II teologii ciała., red. T. Styczeń, Lublin 1981;
• W. Chudy, Obszary filozoficzne Jana Pawła II teologii ciała [w:] tamże;
• R. Buttiglione, Dar ciała darem osoby. Autonomia sumienia wobec autonomii prawdy. [w:] Jan Paweł II, Mężczyzną i niewiastą stworzył ich. Chrystus odwołuje się do zmartwychwstania, red. T. Styczeń, Lublin 1993;
• I. Mroczkowski, Osoba i cielesność. Moralne aspekty teologii ciała, Płock 1994.

Linki zewnętrzne

Hasła w Zintegrowanej Bazie Tekstów Papieskich

• "seksualność, płciowość"
• "ciało"
• "teologia ciała"

Zobacz także

• Płciowość ludzka
• Godność osoby ludzkiej
• Pornografia