Niewolnictwo

Treść hasła pochodzi z publikacji „Wielka Encyklopedia Nauczania Jana Pawła II”, Polskie Wydawnictwo Encyklopedyczne, Radom 2014
Autor hasła: Jan GÓRSKI

Niewolnictwo - jedna z najwcześniejszych form organizacji życia społecznego i ekonomicznego, polegająca na odebraniu człowiekowi prawa do decydowania o własnym losie. Zarówno władza państwowa, administracyjna, jak i poszczególni obywatele byli posiadaczami ludzi, wykonujących różne prace oraz spełniających wszelkie potrzeby.

Niewolnictwo na tle historii Kościoła

Pojęcie niewolnictwa występuje w Biblii; najpierw jako opisanie stanu faktycznego, a następnie jako obraz grzechu. Izrael wyzwolony przez Boga popadał w niewolę na nowo z powodu niewierności – grzechu. Nowy Testament ukazuje prawdę dokładnie: odkąd grzech wszedł przez Adama, wszyscy ludzie stali się niewolnikami [Rz 5,13]. Jezus Chrystus przyszedł, aby uwolnić grzeszników [J 8,36]. By znieść niewolę, sam stał się niewolnikiem, będąc posłusznym aż do śmierci [Flp 2,7-8].

Niewolnictwo stało się poważnym problemem dla Kościoła w czasie wielkich odkryć geograficznych. Kościół podjął jednak od razu akcję na rzecz zniesienia niewolnictwa. Wśród wielu misjonarzy działających na rzecz wolności i równości Indian należy wymienić Bartolomea de Las Casas (1484-1566), autora słynnego dzieła Krótka relacja o wyniszczeniu Indian (1552). Orzeczenie Kongregacji Świętego Oficjum, dotyczące niewolnictwa murzynów i innych ludów pierwotnych (20.03.1683), wyraźnie podkreśliło, że nie wolno brać ludzi do niewoli, jak również zabraniało handlu niewolnikami. Rozwinięty na wielką skalę handel niewolnikami, głównie przez muzułmanów i protestantów, stanowił wyzwanie dla Kościoła. W XIX wieku na terenach pozaeuropejskich niewolnictwo zostało wchłonięte przez system kolonialny. W tym też czasie zaczęły powstawać liczne zgromadzenia zakonne, które obierały sobie za cel walkę z niewolnictwem. Łączyło się to z różnymi inicjatywami na rzecz zniesienia niewolnictwa.

W Anglii powstał silny ruch wywierający nacisk na rząd, w wyniku którego w 1833 roku ogłoszono zniesienie niewolnictwa. W 1865 roku zostało ono zniesione w Stanach Zjednoczonych. Prawdziwą kampanię antyniewolniczą rozwinął kard. Charles Lavigerie (1825-92), który w 1878 roku posłał zakonników z założonego przez siebie Zakonu Ojców Białych do centralnej Afryki. Wielką akcję prowadziła bł. Maria Teresa Ledóchowska (1863-1922), zakładając Sodalicję św. Piotra Klawera. Jej działania, poparte przez kard. Lavigerie’a, a także przez Leona XIII, miały szeroki oddźwięk polityczny. W wyniku tych szeroko zakrojonych akcji Konferencja Brukselska w 1889 roku położyła oficjalnie kres niewolnictwu jako procederowi haniebnemu.

Problem niewolnictwa w nauczaniu Jana Pawła II

Chociaż niewolnictwo, jako forma społeczna, jest zakazane wieloma dokumentami zarówno poszczególnych krajów, jak i o znaczeniu międzynarodowym, to jednak może istnieć w formie ukrytej – w postaci niesprawiedliwych struktur oraz uzależnień ludzi, zwłaszcza biednych. Dlatego Jan Paweł II nadal wymienia niewolnictwo wśród wielkich zagrożeń człowieka – jako zjawisko minione, ale wciąż obecne w różnych formach.

Papież zalicza niewolnictwo do największych niesprawiedliwości. Okres starożytny wprowadzał typowe dla siebie rozwarstwienia pomiędzy ludźmi ze względu na charakter wykonywanej pracy. Praca, która domagała się ze strony pracującego jego sił fizycznych, praca mięśni i rąk, uważana była za niegodną ludzi wolnych, do wykonywania jej natomiast przeznaczano niewolników .

Nowe formy uzależnienia człowieka widzi zaś Jan Paweł II jako wykroczenie przeciw życiu. Są to nowe formy niewolnictwa: Już Sobór Watykański II w jednej z wypowiedzi, która do dziś zachowała swą dramatyczną aktualność, potępił stanowczo liczne zbrodnie i zamachy wymierzone przeciw życiu ludzkiemu. Przypominając po trzydziestu latach słowa Soboru, raz jeszcze i równie stanowczo potępiam w imieniu całego Kościoła te przestępstwa, w przekonaniu, że wyrażam w ten sposób autentyczne odczucia każdego prawego sumienia: Wszystko, co godzi w samo życie, jak wszelkiego rodzaju zabójstwa, ludobójstwa, spędzanie płodu, eutanazja i dobrowolne samobójstwo; wszystko, cokolwiek narusza całość osoby ludzkiej, jak okaleczenia, tortury zadawane ciału i duszy, próby wywierania przymusu psychicznego; wszystko, co ubliża godności ludzkiej, jak nieludzkie warunki życia, arbitralne aresztowania, deportacje, niewolnictwo, prostytucja, handel kobietami i młodzieżą; a także nieludzkie warunki pracy, w których traktuje się pracowników jak zwykłe narzędzia zysku, a nie jak wolne, odpowiedzialne osoby: wszystkie te i tym podobne sprawy i praktyki są czymś haniebnym; zakażając cywilizację ludzką, bardziej hańbią tych, którzy się ich dopuszczają, niż tych, którzy doznają krzywdy, i są jak najbardziej sprzeczne z czcią należną Stwórcy .

Bibliografia

Nauczanie Jana Pawła II

• Redemptor hominis, 16;
• Laborem exercens, 6;
• Orędzie na Światowy Dzień Pokoju 1984;
• Veritatis splendor, 80.

Publikacje innych autorów

• I. Bieżuńska-Małowist, M. Małowist, Niewolnictwo, Warszawa 1987;
• Praca człowieka w społeczeństwie obywatelskim, red. A. Rzepliński, Warszawa 1993;
• J. Sieg, Powściągliwość, umiarkowanie i praca a rozwój ludów, Kraków-Struga 1981.

Wybrane wypowiedzi Jana Pawła II nt. niewolnictwa

Owocem prawego sumienia jest przede wszystkim nazywanie po imieniu dobra i zła, jak to czytamy w tejże samej Konstytucji duszpasterskiej: „(...) wszystko, co godzi w samo życie, jak wszelkiego rodzaju zabójstwa, ludobójstwa, spędzanie płodu, eutanazja, dobrowolne samobójstwo; wszystko, cokolwiek narusza całość osoby ludzkiej, jak okaleczenia, tortury zadawane ciału i duszy, wysiłki w kierunku przymusu psychicznego; wszystko co ubliża godności ludzkiej, jak nieludzkie warunki życia, arbitralne aresztowania, deportacje, niewolnictwo, prostytucja, handel kobietami i młodzieżą; a także nieludzkie warunki pracy, w których traktuje się pracowników jak zwykłe narzędzia zysku, a nie jak wolne, odpowiedzialne osoby”. Nazwawszy w ten sposób po imieniu wielorakie grzechy naszej współczesności Sobór dodaje: „wszystkie te i tym podobne sprawy i praktyki są czymś haniebnym; zakażając ludzką cywilizację, bardziej hańbą tych, którzy się ich dopuszczają, niż tych, którzy doznają krzywdy, i są jak najbardziej sprzeczne z czcią należną Stwórcy.

— Dominum et Vivificantem, 43

Orędzie chrześcijańskie o godności kobiety bywa, niestety, zaprzeczane przez owo uporczywe nastawienie, traktujące istotę ludzką nie jako osobę, ale jako rzecz, jako przedmiot kupna-sprzedaży będący na usługach egoistycznego interesu i samozadowolenia. Pierwszą ofiarą takiej mentalności jest kobieta. Nastawienie to rodzi bardzo gorzkie owoce, jak pogardę dla mężczyzny i kobiety, niewolnictwo, ucisk słabszych, pomografię, prostytucję — zwłaszcza w formie zorganizowanej — i wszelkie najrozmaitsze dyskryminacje spotykane na polu wychowania, na polu zawodowym, przy wynagrodzeniu za pracę itp.

— Familiaris consortio, 24

Linki zewnętrzne

• Hasło "Niewolnictwo" w Zintegrowanej Bazie Tekstów Papieskich