Czyn ludzki

Treść hasła pochodzi z publikacji „Wielka Encyklopedia Nauczania Jana Pawła II”, Polskie Wydawnictwo Encyklopedyczne, Radom 2014
Autor hasła: ks. Sławomir NOWOSAD, Michał WYROSTKIEWICZ 

Czyn ludzki – (łac. „actus humanus”) – uzewnętrznione, świadome, dobrowolne i celowe działanie osoby, skierowane ku rozpoznawanemu przez rozum dobru. Relacja zgodności lub niezgodności z ładem moralnym (od strony obiektywnej) oraz sumieniem (od strony subiektywnej) określa moralny charakter (dobro lub zło) czynu ludzkiego. Osoba ponosi odpowiedzialność moralną za czyn ludzki: realizuje dobro moralne lub zaciąga winę moralną.

Nauczanie Jana Pawła II nt. czynu ludzkiego

Jan Paweł II w swoim nauczaniu dużo miejsca poświęca szeroko rozumianej ludzkiej działalności, której podstawowym przejawem jest czyn ludzki . Jest to jedna z głównych tez jego antropologii. Filozoficzne podstawy tej refleksji zawarte są w książce sprzed pontyfikatu „Osoba i czyn”.

Czyn ludzki jest tym, co najpełniej wyraża osobę, gdyż ona cała w nim uczestniczy. W czynie ludzki aktualizuje swoją możność właściwą osobie jako podmiotowi poznającemu i decydującemu o swym działaniu . Przez czyn ludzki osoba zmienia rzeczywistość zewnętrzną względem siebie, ale przede wszystkim „samostanowi” siebie (o sobie). Człowiek, będąc podmiotem czynu ludzkiego, staje się jego pierwszym przedmiotem: kształtuje i określa swoją osobowość; kwalifikuje się moralnie jako osoba dobra lub zła – formuje i ukazuje swoje wewnętrzne moralne oblicze oraz obraną przez siebie opcję fundamentalną . Rozumne i wolne działanie zawsze stoi w relacji do porządku naturalnego, co powoduje, że w naturę czynu ludzkiego wpisany jest charakter moralny: stanowi on jego integralną wewnętrzną właściwość. Uwzględniając obiektywne prawo moralne, osoba poprzez czyn ludzki wyraża swój stosunek do tego prawa, a w konsekwencji do Boga-Prawodawcy. Człowiek, działając, odpowiada na Boże powołanie i wezwanie do przymierza oraz na Jego miłość, zawarte w prawie i całym Objawieniu. Odpowiedź może być pozytywna lub negatywna. Czyn ludzki zgodny z normą Bożego prawa wyraża przynależność do Boga i posłuszeństwo wobec Niego oraz uznanie go za Boga i Pana. Czyn ludzki moralnie dobry jest przyznaniem racji Bogu i chęcią współdziałania z Nim w życiu; jest wolnym opowiedzeniem się za prawdą, a ostatecznie za Bogiem-Prawdą. Czyn ludzki niezgodny z obiektywnym porządkiem moralnym jest odrzuceniem i wzgardą nie tylko tego porządku, ale Boga jako jego Twórcy . Czyn ludzki wyraża się także w zaniechaniu działania. Decyzja odmowy podjęcia działania, które zmierza ku rozpoznanemu dobru, jest też czynem ludzki, będącym negatywną odpowiedzią na wezwanie.

Charakterystyczne dla Jana Pawła II, a zarazem stanowiące „novum” w nauczaniu dotyczącym moralności czynu ludzkiego, jest powiązanie tego zagadnienia z refleksją odnośnie daru nowego życia w Chrystusie. Według Papieża, działanie ludzkie ma wymiar głęboko chrystocentryczny . Chrześcijanin, będąc „nowym człowiekiem”, przez czyn ludzki wyraża tę „nowość życia”, dlatego jego czyny przybierają charakter religijny i teologiczny. Czyn ludzki jest momentem objawiania się „nowości życia”. Działanie moralnie dobre jest potwierdzeniem godności i wolności odkupionego przez Chrystusa dziecka Bożego: w Jezusie Chrystusie i w Jego Duchu chrześcijanin jest „nowym stworzeniem”, synem Bożym, a poprzez swoje czyny objawia swe podobieństwo lub niepodobieństwo do obrazu Syna […], okazuje w życiu wierność lub niewierność darowi Ducha Świętego i otwiera się lub zamyka na życie wieczne, na komunię wizji uszczęśliwiającej, miłości i szczęśliwości z Bogiem Ojcem, Synem i Duchem Świętym . Ostateczną motywacją spełniania czynu ludzkiego. moralnie dobrych jest miłość do Boga. Ponieważ miłość Boga i bliźniego jest nieodłączna od zachowywania przykazań Przymierza odnowionego przez krew Chrystusa i przez dar Ducha Świętego, dlatego przez czyn ludzki osoba potwierdza tę miłość lub jej brak . Częste spełnianie czynów ludzkich moralnie dobrych, dopełnione właściwą formacją moralną, owocuje w życiu osoby powstaniem stałej dyspozycji do działania moralnie dobrego, tj. cnotą.

O moralnej jakości czynów ludzkich stanowi relacja między wolnością osoby a rozpoznanym przez nią prawdziwym dobrem: Racjonalne skierowanie ludzkiego czynu ku dobru w jego prawdzie oraz dobrowolne dążenie do tego dobra, poznanego przez rozum – oto na czym polega moralność . Czyn ludzki jest dobry, jeśli odpowiada prawdziwemu dobru osoby. Czyn ludzki zawiera dwa elementy konstytutywne: 1. element intelektualny – rozumowe rozpoznanie dobra (wartości) oraz sytuacji moralnej, z których rodzi się praktyczny czyn ludzki; 2. element wolitywny – zgoda wolnej woli na podjęcie działania. Te elementy podlegają rozmaitym uwarunkowaniom i ograniczeniom, wśród których najważniejsze znaczenie w ocenie moralnej mają: w sferze intelektualnej – nieuwaga, czyli brak koncentracji na przedmiocie, oraz ignorancja, czyli niewiedza (zawiniona lub niezawiniona); w sferze wolitywnej – przymus (fizyczny lub psychiczny) oraz nałóg .

Źródła moralności czynu ludzkiego („fontes moralitatis”), czyli czynniki determinujące jego kwalifikację moralną (dobro lub zło), to: 1. przedmiot działania („finis operis”, cel przedmiotowy) – skutek, do którego czyn ludzki zmierza bezpośrednio i ze swej natury niezależnie od intencji i okoliczności; 2. okoliczności („circumstantiae”) – ogół zmiennych czynników (tradycyjnie wymienia się siedem: kto, co, gdzie, dlaczego, kiedy, jakimi środkami, w jaki sposób), które nie są koniecznie związane z przedmiotem czynu; 3. cel podmiotu działającego („finis operantis”) − intencja. Podstawowym kryterium oceny moralnej czynu ludzkiego jest jego przedmiot, jako element integralnie z nim związany. Okoliczności i cel podmiotowy modyfikują ocenę moralną czynu ludzkiego, ale nie mogą jej radykalnie zmienić. Czyn ludzki jest dobry, gdy wszystkie trzy źródła moralności są zgodne z normą moralną. Gdy choć jedno jest sprzeczne, wówczas czyn ludzki jest zły. Jan Paweł II podkreśla, że czyn ludzki zły ze względu na swój przedmiot nie może stać się dobry, niezależnie od intencji czy okoliczności; czyn ludzki jako „intrinsece malum” – wewnętrznie sprzeczny z ostatecznym celem osoby – zawsze jest zły i powoduje winę moralną. Nigdy dobra intencja ani żadne okoliczności nie mogą naprawić czynu ludzkiego złego z natury, którego nie da się pogodzić z dobrocią woli osoby działającej i jej powołaniem do życia z Bogiem oraz do komunii z bliźnim. Czyn ludzki moralnie dobry – dokonany z miłości – jest źródłem dobra moralnego .

Działanie człowieka, tak jak i jego natura, ma charakter dialogalny. Przede wszystkim wyraża relację wobec Boga. Każdy czyn ludzki ma wymiar społeczny, tzn. wpływa na relacje z innymi i oddziałuje na nich. Czyn ludzki moralnie dobry jest wspólnototwórczy, moralnie zły jest aspołeczny .

Teologia czynu ludzkiego odnosi się do jego dobra i zła oraz osoby jako sprawcy. Nie jest kazuistyką, ale refleksją ukazującą Boga jako początek i cel moralnego działania. Akcentuje prawdę, że osoba spełniając czyn ludzki moralnie dobry, wyraża dobrowolne podporządkowanie się Bogu i zwraca się ku Niemu jako swemu najwyższemu szczęściu i ostatecznemu celowi. Istnieje nierozerwalna, istotna więź między czynem ludzkim a celem ostatecznym osoby. Jan Paweł II podkreśla, że drogą do celu jest przestrzeganie Bożych praw, które chronią dobro człowieka. Tylko czyn zgodny z dobrem może być drogą wiodącą do życia .

Czyn ludzki nie jest tożsamy z czynem człowieka („actus hominis”), czyli działaniem wykonywanym bez pełnej świadomości i (lub) wolności, działaniem, które może być spełniane również przez inne istoty (np. oddychanie). W czynie człowieka nie ujawnia się podmiotowość osoby; nie można tu mówić o świadomym i dobrowolnym działaniu, ale o tym, że „coś dzieje się” z człowiekiem (w człowieku). Za „actus hominis” osoba nie ponosi odpowiedzialności moralnej.

Bibliografia

Dzieła Jana Pawła II

• Evangelium Vitae 52
• Laborem exercens 4-6; 9
• Redemptor hominis 16
• Reconciliatio et paenitentia 15-17
• Veritatis Splendor 8-50; 71-83
• Katechezy Ojca Świętego Jana Pawła II. "Bóg Ojciec". Kraków - Ząbki. 52
• Katechezy Ojca Świętego Jana Pawła II. "Jezus Chrystus". Kraków - Ząbki. 8
• K. Wojtyła. "Osoba i czyn". Kraków. 1985

Publikacje innych autorów

• S. Nowosad. Teologia moralna ogólna. Lublin 1994
• I. Mroczkowski. Osoba i cielesność. Moralne aspekty teologii ciała. Płock 1994
• M. Pokrywka. Osoba – uczestnictwo – wspólnota. Refleksje nad nauczaniem społecznym Jana Pawła II. Lublin 2000
• G. Reale. Podstawowe pojęcia „Osoby i czynu”. W: Jan Paweł II. Fides et ratio. Tekst i komentarze. Red. T. Styczeń, W. Chudy. Lublin 2003

Wybrane wypowiedzi Jana Pawła II o czynie ludzkim

Powodem zaś, dla którego nie wystarcza dobra intencja, ale musi za nią iść prawidłowy wybór czynów, jest fakt, że ludzki czyn zależy od swego przedmiotu, to znaczy od tego, czy może on zostać skierowany ku Bogu, ku Temu, „który sam jest dobry”, i czy w ten sposób prowadzi osobę ku doskonałości. Czyn jest zatem dobry, jeśli jego przedmiot odpowiada dobru osoby przez to, że uwzględnia dobra, które są dla niej istotne z punktu widzenia moralnego. Tak więc etyka chrześcijańska, choć zwraca szczególną uwagę na przedmiot moralny, nie lekceważy wewnętrznej „teleologii” działania, to znaczy jego ukierunkowania ku prawdziwemu dobru osoby, ale uznaje, że dążenie do dobra jest prawdziwe tylko pod warunkiem poszanowania istotnych elementów ludzkiej natury. Ludzki czyn, dobry ze względu na swój przedmiot, jest zarazem przyporządkowany ostatecznemu celowi. Ten sam czyn osiąga następnie swą ostateczną i istotną doskonałość, gdy wola rzeczywiście zwraca go ku Bogu poprzez miłość. W tym sensie Patron moralistów i spowiedników naucza: „nie wystarczy spełniać dobre uczynki, trzeba jeszcze spełniać je dobrze. Aby zaś nasze czyny były dobre i doskonałe, musimy je spełniać jedynie z tą myślą, by podobać się Bogu

— Veritatis Splendor, 78

Jak widać, w zagadnieniu moralnej jakości ludzkich czynów, a zwłaszcza w problemie istnienia czynów wewnętrznie złych koncentruje się w pewnym sensie sam problem człowieka, prawdy o nim oraz konsekwencji moralnych, jakie z niej wypływają. Uznając i głosząc istnienie wewnętrznego zła określonych czynów ludzkich, Kościół dochowuje wierności integralnej prawdzie o człowieku, a tym samym okazuje szacunek człowiekowi i pomaga mu wzrastać w jego godności i powołaniu. W konsekwencji Kościół musi odrzucić przedstawione wyżej teorie, które sprzeciwiają się tej prawdzie.

— Veritatis Splendor, 83

Linki zewnętrzne

• Hasło "moralna kwalifikacja czynu" w Zintegrowanej Bazie Tekstów Papieskich