Kultura

Treść hasła pochodzi z publikacji „Wielka Encyklopedia Nauczania Jana Pawła II”, Polskie Wydawnictwo Encyklopedyczne, Radom 2014
Autor hasła: Krystyna CZUBA, Andrzej DUDEK    

Kultura – łac. cultura: uprawa roli – całokształt dorobku ludzkości, zarówno materialnego, jak i duchowego, osiągnięty na przestrzeni dziejów.

W sensie przenośnym po raz pierwszy użył tego pojęcia Cyceron. W Rozmowach tuskulańskich myśliciel posłużył się metaforą cultura animi w znaczeniu kształtowania ducha i umysłu przez filozofię. To przenośne rozumienie łacińskiego słowa cultura odpowiadało starogreckiemu terminowi paideia, który oznaczał wszechstronne wychowanie człowieka. W okresie średniowiecza słowo "kultura" wiązano z kultem religijnym i czcią dla męki Chrystusa (cultura dolororum, cultura Christianae religionis). W epoce renesansu wrócono do starożytnego pojmowania kultury jako "uprawy umysłu" – kształcenia i wychowania. Nowe ujęcie terminu pojawiło się w pracy niemieckiego historiografa S. Pufendorfa – De iure naturae et gentium libri octo (1672), w której dokonano przeciwstawienia stanu natury (pojmowanego jako stan dzikości) – stanowi kultury, charakterystycznemu dla zorganizowanego społeczeństwa, posługującego się prawem. J.G. Herder w rozprawie Myśli o filozofii dziejów (1791) potraktował kulturę jako cechę właściwą rodzajowi ludzkiemu, dla którego tradycja i język są głównymi wyznacznikami wyodrębnienia ze świata natury i przystosowania człowieka do środowiska. W krajach niemieckojęzycznych utrwaliło się przeciwstawianie kultury (sfery wartości duchowych) i cywilizacji (zewnętrznej rzeczywistości dorobku materialnego i organizacyjnego człowieka). We Francji i w Anglii nie przeciwstawiano obu pojęć, traktując je jako określenie wszystkich czynników determinujących funkcjonowanie jednostki i społeczeństwa. W Polsce jako jeden z pierwszych terminem "kultura" posłużył się J. Lelewel w Wykładzie dziejów powszechnych (1824), nadając mu znaczenie doskonalenia moralnego człowieka, rozwoju sztuki, wiedzy, idei, religii. Od drugiej połowy XIX wieku można zaobserwować rosnące zainteresowanie analizą rzeczywistości kulturowej w aspekcie socjologicznym, antropologicznym i etnograficznym. C. Kluckhohn i A. Kroeber w 1952 roku dokonali klasyfikacji sformułowanych do tej pory definicji kultury (doliczono się 164 przykładów). Badacze wyodrębnili sześć sposobów definiowania kultury.:

• enumeratywno-opisowe, szerokie – polegające na wyliczaniu cech;
• historyczne – eksponujące rolę tradycji;
• normatywne – eksponujące reguły życia, ideały, wartości i zachowania;
• psychologiczne – podkreślające aspekt uczenia się i dostosowywania do środowiska i społeczeństwa;
• strukturalne – uwypuklające organizacyjny i systemowy charakter kultury;
• genetyczne – koncentrujące się na symbolach, ideach, instytucjach, narzędziach, postrzeganych jako efekty działania człowieka.

Do dziś ilość definicji kultury znacznie wzrosła, jeśli zważyć, że pojęciem tym posługuje się wiele dyscyplin i specjalności naukowych – poczynając od literatury i filozofii, poprzez teologię, socjologię, antropologię, psychologię, aż po ekonomię.

Nauczanie Kościoła nt. kultury

Początkowo dokumenty Kościoła posługiwały się raczej terminem "cywilizacja" na określenie rzeczywistości społecznej, problemów wychowania, kształcenia, życia chrześcijańskiego. Pontyfikat Piusa XII przyniósł pewną zmianę w tym zakresie. Pod wpływem doświadczeń II wojny światowej, która spowodowała, że "świat wczorajszy legł w gruzach", pojawiła się potrzeba nowego spojrzenia na rzeczywistość społeczną. Obok pojęcia "cywilizacji chrześcijańskiej" ówczesny papież odwołał się do terminu "kultura", mówiąc: "cywilizacja chrześcijańska, nie przyduszając ani nie osłabiając zdrowych pierwiastków najróżnorodniejszych kultur rodzimych, uzgadnia je w rzeczach istotnych, stwarzając w ten sposób na szeroką skalę jedność uczuć i prawideł moralnych – najmocniejszą podstawę prawdziwego pokoju, społecznej sprawiedliwości i braterskiej miłości pomiędzy wszystkimi członkami wielkiej rodziny ludzkiej" . Papież Jan XXIII podkreślał naturalne prawo człowieka "do korzystania z wartości moralnych i kulturalnych" i potrzebę "przepojenia kultury i cywilizacji prawdziwymi założeniami i zasadami chrześcijańskimi" . Przytoczone wypowiedzi przygotowały grunt dla nowego ujęcia zagadnienia kultury. Szczególne zainteresowanie Kościoła tym problemem to efekt Soboru Watykańskiego II. Jednym z rezultatów prac soborowych była następująca definicja: "Mianem »kultury« w sensie ogólnym oznacza się wszystko, czym człowiek doskonali i rozwija wielorakie uzdolnienia swego ducha i ciała; stara się drogą poznania i pracy poddać sam świat pod swoją władzę; czyni bardziej ludzkim życie społeczne tak w rodzinie, jak i w całej społeczności państwowej przez postęp obyczajów i instytucji; wreszcie w dziełach swoich w ciągu wieków wyraża, przechowuje i zachowuje wielkie doświadczenia duchowe i dążenia na to, aby służyły one postępowi wielu, a nawet całej ludzkości" .

Aspekt moralny

Kultura – jako zjawisko związane z człowiekiem – jest tematem wiodącym dla całego nauczania Jana Pawła II. Punktem wyjścia dla tego nauczania jest wizja stworzenia człowieka i świata przez Boga oraz nakaz czynienia ziemi sobie poddanej (Rdz 1,28). U podstaw tego opisu leży prawda o człowieku jako osobie i jego transcendencji. Człowiek, tracąc porozumienie z Bogiem, odrywa się od przymierza, jakie Bóg zawarł z nim w dziele kultury . Według Jana Pawła II, oznacza nie tylko tożsamość człowieka, lecz afirmację jedynie dla niego samego ; jest kształtowaniem samego człowieka i świata przez człowieka. Papież widzi człowieka jako „koronę” wszystkich działań, cel i sens kultury. Podkreśla, że człowiek – jako twórca kultury – powinien przyjąć za jej fundament trzy podstawowe wyznaczniki: prawdę, dobro i piękno . Relacja pomiędzy kulturą a prawdą jest podstawowa . Dobro oznacza odpowiedzialność za prawdę, którą określa godność osoby . Piękno jest powołaniem zadanym przez Stwórcę wraz z darem talentu artystycznego (List do artystów, 3); jest uwarunkowane prawdą i dobrem.

Praca ludzka stanowi także cząstkę kultury . Człowiek, zarówno przez pracę, jak i poprzez kulturę, bardziej staje się człowiekiem . Człowiek – jako twórca kultury – powinien zharmonizować wartości cywilizacji kulturowej z zasadami sumienia . Człowiek jest nie tylko twórcą kultury, ale także jej adresatem. Człowiek jest jednocześnie i dzieckiem i ojcem kultury, w której żyje ; jest jej odbiorcą i twórcą. Kultura, pojmowana integralnie, obejmuje dwa wymiary człowieka: to, czym jest, i to, co posiada . Jan Paweł II mówi o pierwszeństwie wartości duchowych we wszystkich dziedzinach kultury . Podstawowym fundamentem i środowiskiem kultury ludzkiej jest rodzina. Rodzina uczy człowieczeństwa i „uczłowiecza człowieka”, a więc uczy tej prawdy i podstawy, od której zaczyna się kultura: prawdy o świętości i godności życia ludzkiego, o właściwej relacji między mężczyzną a kobietą, o szacunku do rodziców, a także do ludzi starszych . Rodzina jest drogą do moralnego wychowania człowieka w obrębie podstawowej kultury. Jan Paweł II podkreśla moralny wymiar kultury w płaszczyźnie narodu i ojczyzny. Jego zdaniem, kultura jest „spoiwem narodu”: Każdy człowiek, każdy naród, każda kultura i cywilizacja mają swoją rolę do wypełnienia i swoje miejsce w tajemniczym planie Boga i powszechnej historii zbawienia . Papież apeluje o kulturę otwartą na drugiego człowieka, niezależnie od tego, do jakiego ludu czy narodu on należy .

Istotny wpływ na współczesną kulturę mają środki przekazu. Jan Paweł II nazywa je „areopagiem” współczesnej kultury. Są głównym narzędziem informacyjnym i formacyjnym, przewodnikiem zachowań indywidualnych i społecznych . Mają one oddziaływanie pozytywne i negatywne.

Jan Paweł II, mówiąc o kulturze, pokazuje ją przede wszystkim jako system wartości, które potwierdzają i rozwijają człowieka oraz całą ludzką społeczność. Kultura jest zespołem wartości różnych jakościowo, dlatego można i należy mówić o hierarchii wartości. Odniesieniem zasadniczym wobec wszystkich wartości jest człowiek i jego godność . Papież wyraźnie wskazuje, że istnieje chrześcijański system wartości w kulturze. Nauka o chrześcijańskich wartościach w kulturze ma za podstawę wcielenie Syna Bożego i Jego zbawczą misję. Aksjologia, którą proponuje kultura, skupia się na fakcie, że Jezus Chrystus jest Boskim Prawodawcą .

Jan Paweł II dostrzega poważny kryzys we współczesnej kulturze, zwłaszcza kulturze moralnej. Apeluje o właściwą antropologię kulturową. Jest przekonany, że przyszłość człowieka zależy od kultury, zależy w większym niż kiedykolwiek stopniu od naszych zbiorowych wyborów moralnych .

Bibliografia

Dzieła Jana Pawła II

• Ecclesia in Europa 100-103
• Familiaris consortio 37
• Laborem exercens 4;9
• Redemptor hominis 13; 15
• Slavorum Apostoli 7
• Veritatis Splendor 2; 6; 12; 16; 23;26; 29; 41; 51; 53
• Wiara i kultura: Dokumenty, przemówienia, homilie, Redakcja Wydawnictw Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Lublin 1988
• Papież Jan Paweł II do Polonii i Polaków za granicą 1979-2003: przemówienia, listy, telegramy, Apostolicum, Ząbki 2007
• List do artystów, np. Wydawnictwo Wrocławskiej Księgarni Archidiecezjalnej TUM, Wrocław 2005
• Uniwersytety w nauczaniu Jana Pawła II. T.1, Instytut Badań Naukowych Wyższej Szkoły Zarządzania i Przedsiębiorczości im. Bogdana Jańskiego, Warszawa 1999;
• Uniwersytety w nauczaniu Jana Pawła II. T.2, Instytut Badań Naukowych Wyższej Szkoły Zarządzania i Przedsiębiorczości im. Bogdana Jańskiego, Warszawa 2000
• A. Frossard, Nie lękajcie się: rozmowy z Janem Pawłem II, Znak, Kraków 2005

Publikacje innych autorów

• Mieczysław Albert Krąpiec, Człowiek w kulturze, Gutenberg-Print, Warszawa 1986
• Jarosław Merecki (red.), Wokół encykliki Veritatis splendor, Tygodnik Katolicki Niedziela, Częstochowa 1994
• Czesław Bartnik, Kultura i świat osoby, Standruk, Lublin 1996
• Krystyna Czuba, Idea Europy kultur w nauczaniu Jana Pawła II, Soli Deo, Warszawa 2003

Wybrane wypowiedzi Jana Pawła II o kulturze

Służba na rzecz osoby i ludzkiego społeczeństwa wyraża się i urzeczywistnia w tworzeniu i przekazywaniu kultury, co — zwłaszcza w naszych czasach — stanowi jedno z najpoważniejszych zadań ludzkiego współżycia i społecznego rozwoju. W świetle nauki Soboru przez „kulturę” rozumiemy „wszystko, czym człowiek doskonali i rozwija wielorakie uzdolnienia swego ducha i ciała; stara się drogą poznania i pracy poddać sam świat pod swoją władzę; czyni bardziej ludzkim życie społeczne tak w rodzinie, jak i w całej społeczności państwowej przez postęp obyczajów i instytucji; wreszcie w dziełach swoich w ciągu wieków wyraża, przekazuje i zachowuje wielkie doświadczenia duchowe i dążenia na to, aby służyły one postępowi wielu, a nawet całej ludzkości”. Tak pojętą kulturę należy uważać za wspólne dobro każdego ludu, za wyraz jego godności, wolności i twórczego zmysłu; za świadectwo jego dziejowej drogi. W szczególności, tylko w obrębie kultury i poprzez kulturę wiara chrześcijańska staje się historyczna i tworzy historię.

— Christifideles Laici, 41

Kultura to gleba, z której naród może czerpać soki niezbędne dla swego wzrostu i rozwoju.

— Homilia wygłoszona podczas Mszy św. beatyfikacyjnej bpa Antoniego Marcina Slomška, 3

Inspiracja chrześcijańska nie przestaje być głównym źródłem twórczości polskich artystów. Kultura polska stale płynie szerokim nurtem natchnień mających swoje źródło w Ewangelii. To przyczynia się zarazem do gruntownie humanistycznego charakteru tej kultury — to czyni ją tak głęboko, tak autentycznie ludzką, ,,...albowiem — jak pisze Mickiewicz w Księgach pielgrzymstwa polskiego — cywilizacja, prawdziwie godna człowieka, musi być chrześcijańska”.

— Przemówienie do młodzieży zgromadzonej na Wzgórzu Lecha, 3

Dzieje narodu zasługują na właściwą ocenę wedle tego, co wniósł on w rozwój człowieka i człowieczeństwa, w jego świadomość, serce, sumienie. To jest najgłębszy nurt kultury. To jej najmocniejszy zrąb. To jej rdzeń i siła. Otóż tego, co naród polski wniósł w rozwój człowieka i człowieczeństwa, co w ten rozwój również dzisiaj wnosi, nie sposób zrozumieć i ocenić bez Chrystusa. „Ten stary dąb tak urósł, a wiatr go żaden nie obalił, bo korzeń jego jest Chrystus” (Piotr Skarga, Kazania sejmowe). Trzeba iść po śladach tego, czym — a raczej kim — na przestrzeni pokoleń był Chrystus dla synów i córek tej ziemi. I to nie tylko dla tych, którzy jawnie weń wierzyli, którzy Go wyznawali wiarą Kościoła. Ale także i dla tych, pozornie stojących opodal, poza Kościołem. Dla tych wątpiących, dla tych sprzeciwiających się.

— {{{2}}}

Linki zewnętrzne

• Hasło "Kultura" w Zintegrowanej Bazie Tekstów Papieskich