Wychowanie

Treść hasła pochodzi z publikacji „Wielka Encyklopedia Nauczania Jana Pawła II”, Polskie Wydawnictwo Encyklopedyczne, Radom 2014
Autor hasła: Marian Śnieżyński

Wychowanie – całokształt sposobów i procesów pomagających istocie ludzkiej, zwłaszcza przez interakcję, urzeczywistnić swoje człowieczeństwo.

Nauczanie Kościoła nt. wychowania

Termin "wychowanie" należy do podstawowych pojęć pedagogiki. Koncepcja wychowania ma swe początki w starożytnej Grecji, gdzie była prezentowana przede wszystkim przez Sokratesa. Następnie została przeniesiona na grunt chrześcijański przez św. Augustyna i św. Tomasza z Akwinu. Wychowanie było opisywane za pomocą metafory rodzenia. Wychowawca ma pomóc wychowankowi, ma pomóc człowiekowi "urodzić się". Każdy człowiek nosi w sobie jakąś wewnętrzną prawdę i zadaniem nauczyciela jest dopomożenie uczniowi, by się w nim ta prawda narodziła. Wiek XX i wiek XXI obfitują w wielość nurtów i prądów pedagogicznych, które proponują różne koncepcje wychowania, a tym samym podają różne definicje terminu "wychowanie" (pedagogika naturalistyczna, socjologiczna, kultury, humanistyczna, a także liczne odmiany pedagogiki alternatywnej i antypedagogiki, np. pedagogika emancypacyjna, analityczno-krytyczna, antyautorytarna, niedyrektywna).

W wielu definicjach wychowania daje się zauważyć tendencję do określania go jako jednokierunkowego oddziaływania, wpływania, formułowania, kształtowania czy prowadzenia wychowanka przez wychowawcę. Zatem wychowanie zostało sprowadzone bardziej do monologu skierowanego na wychowanka, niż jest wspólnym odkrywaniem w sobie człowieczeństwa.

Drugi nurt personalistycznej wizji wychowania został zapoczątkowany przez Sobór Watykański II. Zwrócono uwagę na komplementarne ujęcie całego procesu składającego się na wychowanie, ze szczególnym uwzględnieniem wszechstronnego i harmonijnego rozwoju człowieka, dokonującego się na drodze dialogu. Tak rozumiane wychowanie obejmuje wymiar fizyczny, moralny i intelektualny, społeczny i religijny. Wychowanie to nabywanie większej dojrzałości wyrażającej się we wzrastającej odpowiedzialności, z jaką młodzi ludzie podejmują uporządkowaną i niezbędną działalność własną w poszukiwaniu prawdziwej wolności. Wychowanie to nabywanie odwagi i cierpliwości potrzebnej do przezwyciężania wszystkich trudności, to pozytywna i ostrożna edukacja seksualna. Wychowanie to adekwatne wychowanie społeczne, na mocy którego młodzi mogliby w sposób aktywny włączyć się w różne sfery wspólnego życia, będąc dyspozycyjnymi do dialogu z innymi, by przyczynić się skutecznie do pomnożenia dobra wspólnego, z uwzględnieniem formacji moralnej i religijnej.

Nauczanie Jana Pawła II nt. wychowania

Doceniając wagę i znaczenie wychowania człowieka, Jan Paweł II w wielu swoich wypowiedziach rozpatruje ten problem wielopłaszczyznowo, nie zawężając go nigdy do jednego aspektu czy wymiaru. Ojciec Święty zdaje sobie doskonale sprawę z tego, jak złożonym, a zarazem jak trudnym procesem jest wychowanie drugiego człowieka, szczególnie w dzisiejszej, pełnej sprzeczności rzeczywistości. Stąd troska, by w zamęcie wzajemnie rywalizujących ze sobą systemów wychowawczych, w chaosie ideologicznej wrzawy, dać światu – a tym samym wszystkim wychowawcom – jasną i klarowną wizję stanowiska Kościoła na ten temat.

Jan Paweł II, uwzględniając zarówno personalistyczny punkt widzenia człowieka, jak także spojrzenie aksjologiczne, normatywne, ale i społeczno-kulturowe oraz religijne, tworzy wzorzec, proponuje wykładnię wychowawczą dla całej pedagogiki chrześcijańskiej. Wzorzec ten posiada w swej istocie charakter uniwersalny, niepodporządkowany żadnej ideologii czy systemowi społeczno-politycznemu. Takie ogólnoludzkie i całościowe spojrzenie na człowieka stanowi podstawę do zarysowania koncepcji wychowania jednostki.

Koncepcja wychowania człowieka w ujęciu Jana Pawła II jest wierna prawdzie o osobie, o jej godności i niepowtarzalności, o jej jedności duchowo-materialnej, o jej nieustannym stawaniu się tak w obrębie sfery przyrodzonej, jak i nadprzyrodzonej. Jak pisze Jan Paweł II, praca nad człowiekiem zaczyna się już w łonie matki, a potem trwa przez całe życie rodzinne. Chodzi w tym przypadku o taką pracę, która nadaje ludzki i chrześcijański kształt duszy człowieka, jego sumieniu, sercu, świadomości i odpowiedzialności za siebie i za innych.

Przyjmując antropologiczny punkt widzenia, osadzony głęboko w personalizmie chrześcijańskim, Ojciec Święty podkreśla z całą mocą, iż: "Wychowanie – służy w szczególnym tego słowa znaczeniu uczłowieczeniu człowieka. Człowiek będąc człowiekiem od pierwszej chwili swego poczęcia w łonie matki, stopniowo uczy się być człowiekiem – i ta podstawowa wiedza utożsamia się z wychowaniem. Jest on przyszłością swej rodziny i całej ludzkości – jednakże przyszłość człowieka związana jest nierozerwalnie z wychowaniem" .

Ze szczególnym pietyzmem i szacunkiem podchodzi Jan Paweł II do osoby. Osoba ludzka obdarzona jest bowiem godnością ujętą w kategorii celu, a nie środka. Mocno i zdecydowanie brzmią wypowiedziane na ten temat słowa: "Osoba ludzka jest takim dobrem (...), które nie może być traktowane jak przedmiot użycia, a właściwe i pełnowartościowe odniesienie do niej stanowi tylko miłość" .

Godność osoby ludzkiej rozciąga się, obejmuje i dotyczy każdej konkretnej jednostki, także i tej niepełnosprawnej, czy to fizycznie, czy psychicznie. Jan Paweł II pisze, że "nowy człowiek od chwili poczęcia, a potem urodzenia, przeznaczony jest do tego, ażeby w pełni wyraziło się jego człowieczeństwo – ażeby się ono urzeczywistniło. Odnosi się to do wszystkich, również chronicznie chorych i niedorozwiniętych. Być człowiekiem – to podstawowe powołanie człowieka: być człowiekiem na miarę daru, jaki otrzymał. Na miarę tego talentu, którym jest samo człowieczeństwo, a z kolei dopiero na miarę wszystkich talentów, jakimi został obdarzony" .

Bez wątpienia należy się zgodzić ze stwierdzeniem Ojca Świętego, że wychowanie trzeba rozpatrywać w kategoriach twórczości. Jeżeli każdy człowiek jest inny, to do każdej jednostki ludzkiej należy podchodzić indywidualnie. Nie można otwierać ludzkich dusz i ludzkich serc tym samym zestawem metod i środków. Zatem wychowawca, chcąc wychować innych, musi stać się niejako twórcą, a nie rzemieślnikiem. Jan Paweł II powiedział: "Wychowanie to twórczość o przedmiocie najbardziej osobowym – wychowuje się bowiem zawsze i tylko osobę – zwierzę jedynie można tresować (...). Wszystko to, co z natury zawiera się w wychowywanym człowieku, stanowi tworzywo dla wychowawców, tworzywo, po które winna sięgać ich miłość. Do całokształtu tego tworzywa należy także to, co daje Bóg w przypadku nadnatury, czyli łaski. Nie pozostawia On bowiem dzieła wychowania, które jest poniekąd ciągłym stwarzaniem osobowości, całkowicie i wyłącznie rodzicom, sam osobiście również bierze w nim udzia" .

W wychowaniu niezbędna jest stała obecność norm i powinności, jakie winny być dopełnione określonym systemem wartości. Analiza tekstów filozoficznych Karola Wojtyły poświęconych człowiekowi pozwala na ukazanie źródłowych wartości i norm, na podstawie których można sformułować kluczowe zasady wychowania. Należą do nich: wartość dobra i prawdy oraz wartość i godność osoby. W świetle tych aksjomatów należy przyjąć, iż wychowanie ma wprowadzić człowieka w świat podstawowych wartości, a są nimi: wolność, odpowiedzialność i miłość. Wychowanie do wolności jest jednocześnie wychowaniem do odpowiedzialności: "człowiek dlatego bywa odpowiedzialny za swe czyny i dlatego przeżywa odpowiedzialność, ponieważ posiada zdolność odpowiadania wolą na wartość. Zachodzi powinność odnoszenia się do przedmiotu wedle jego prawdziwej wartości, a w parze z nią rodzi się odpowiedzialność za przedmiot pod kątem jego wartości" .

Zatem realizacja celów wychowania to głównie rozwijanie poczucia odpowiedzialności i umożliwienie osobie ludzkiej odpowiedzialnego działania, ponieważ dopiero w zetknięciu z wartością daną w działaniu może realizować się, może zaistnieć wartość moralna.

Prawdziwy rozwój człowieka dokonuje się również dzięki osobowym relacjom z innymi ludźmi. Relacje te znajdują swoją podstawę w antropologicznej strukturze osoby. Każdy człowiek ze swej natury jest istotą społeczną i w jego strukturze tkwi podstawa różnorakich odniesień międzyludzkich. Jan Paweł II podkreśla, iż najbardziej gruntownym wyrazem prawdziwego dobra jest dobro wspólne, które nie sprzeciwia się dobru indywidualnej osoby, dobro wspólne bowiem przyczynia się najbardziej do pełnego i gruntownego rozwoju człowieka. Poprzez dobro wspólne ludzkie "ja" pełniej i gruntowniej odnajduje siebie w ludzkim "my". Bez dobra wspólnego, podkreśla Ojciec Święty, nie ma miłości. Stąd postulat wychowania do miłości wiąże się z postulatem pomagania ludziom w odkrywaniu obiektywnego dobra.

Wychowanie człowieka dokonuje się także w konkretnej kulturze i przez kulturę. Kultura dla Jana Pawła II stanowi propedeutykę życia moralnego. Człowiek jest jedynym podmiotem kultury – w niej się wyraża i w niej potwierdza. Kultura jest zatem dynamicznym aspektem wychowania, a najważniejszymi jej wymiarami są kultura miłości i kultura pracy. Wychowanie w kulturze i poprzez kulturę stawia sobie za cel dostarczenie człowiekowi symboli, norm, wzorów i wartości.

Istotnym dopełnieniem pełnego spojrzenia na wychowanie jest uwzględnienie w tym procesie aspektu religijnego. Jan Paweł II w swoich licznych wypowiedziach podkreśla, że im bardziej posłannictwo, jakie spełnia Kościół, jest skoncentrowane na człowieku, im bardziej jest "antropocentryczne", tym bardziej musi potwierdzać się i urzeczywistniać teocentrycznie, tzn. być skierowane w Jezusie Chrystusie ku Ojcu . W rozumieniu Jana Pawła II tylko wychowanie inspirowane Ewangelią i przeniknięte Chrystusem najpełniej odpowiada naturze człowieka.

Każde wychowanie w rodzinie i poza rodziną winno być wprowadzone w zbawczy wymiar Boskiej pedagogii skierowanej do wszystkich ludzi. Stąd też wychowanie katolickie jest przede wszystkim głoszeniem Chrystusa.

Osoba Jezusa Chrystusa winna być zatem wzorem do naśladowania przez wszystkich wychowawców i wychowanków. Jan Paweł II pisze: "Ten, który w swym własnym człowieczeństwie był doskonałym obrazem Boga niewidzialnego, staje się poprzez swoje ziemskie życie, poprzez wszystko, co uczynił i czego nauczał, a nade wszystko przez swą ofiarę, widzialnym wzorem dla ludzi, wzorem najdoskonalszym" .

W jednym z przemówień Jan Paweł II powiedział, że wszyscy powinniśmy czerpać inspirację z pedagogiki Jezusa, który jest nauczycielem w pełnym tego słowa znaczeniu, nauczycielem cichym i pokornego serca. Jego pedagogia odznacza się mądrością, roztropnością i cierpliwością, jest to pedagogia wyczulona na innych, umiejąca dostrzegać ich potrzeby i oczekiwania, zawsze gotowa do reakcji na rozmaite ludzkie sytuacje .

Na tle dotychczasowych rozważań można sformułować definicję wychowania, jaką proponuje Jan Paweł II, będącą konkluzją jego nauczania na ten temat. Według Jana Pawła II w wychowaniu chodzi o to, aby człowiek stawał się coraz bardziej człowiekiem – o to, by bardziej "był", a nie tylko więcej "miał" – aby więc przez wszystko, co "ma", co "posiada", umiał bardziej i pełniej być człowiekiem, tzn. by również umiał bardziej "być" nie tylko z "drugimi", ale także i "dla drugich". Tak rozumiane wychowanie ma podstawowe znaczenie dla kształcenia stosunków międzyludzkich i społecznych.

Pedagogiczne przesłanie w zakresie wychowania, głoszone przez Jana Pawła II, jest chrześcijańskim orędziem Kościoła, które budzi z uśpienia moralnego, wymaga konsekwencji w myśleniu i działaniu, brania na siebie skutków własnego działania, do czego człowiek jako osoba moralna czuje się zobowiązany. Przywołanie pełnego obrazu osoby, ukazywanie prawdy o dobru i wartościach świadczy o ponadczasowej i ponadustrojowej wizji Papieskiej pedagogiki.

Bibliografia

Dzieła Jana Pawła II

• K. Wojtyła, Miłość i odpowiedzialność, TN KUL, Lublin 2001
• K. Wojtyła, Osoba i czyn, TN KUL, Lublin 2000
• Evangelium vitae, 92
• Familiaris consortio, 36
• Przemówienie Ojca Świętego wygłoszone w siedzibie UNESCO W imię przyszłości kultury, Paryż 02.06.1980 [w:] Wiara i kultura, Rzym - Lublin 1988, s. 58-59
• Chrystus a sens życia człowieka i jego pracy, [w:] Jan Paweł II, Przemówienia do Polonii i Polaków za granicą 1979-1987, red. R. Dzwonkowski, Katolicki Ośrodek Wydawniczy Veritas, Londyn 1988
• Wierzę w Jezusa Chrystusa, red. S. Dziwisz, J. Kowalczyk, T. Rakoczy, Libreria Editrice Vaticana, Rzym 1989
• Homilia wygłoszona w czasie Mszy św. dla rodzin w Portugalii Przyszłość człowieka to sam człowiek, 15.05.1982 [w:] Rodzina w nauczaniu Jana Pawła II : antologia wypowiedzi, red. J. Żukowicz, Kraków 1990
• List do rodzin Gratissimam sane, Wydawnictwo Apostolstwa Modlitwy, Kraków 1994
• Przemówienie wygłoszone do studentów, pracowników naukowych i administracyjnych Katolickiego Uniwersytetu "Sacro Cuore" Jezus nauczyciel waszym wzorem, plac św. Piotra 13.04.2000

Publikacje innych autorów

• Romano Guardini, Bóg daleki, Bóg bliski, W drodze, Poznań 1991
• Leksykon duchowości katolickiej, red. ks. M. Chmielewski, Wydawnictwo M, Lublin–Kraków 2002
• Józef Majka, Wychowanie chrześcijańskie – wychowaniem personalistycznym, w: Wychowanie w rodzinie chrześcijańskiej, red. F. Adamski, Wydawnictwo Apostolstwa Modlitwy, Kraków 1982
• Zbigniew Marek, Biblia w katechetycznej posłudze słowa, WAM, Kraków 1998
• Janusz Tarnowski, Dialog w wychowaniu, w: Dialog w katechezie, red. S. Kulpaczyński, Lublin 1998
• Józef Tischner, Wychowanie do wolności, w: Wychowanie do demokracji. Międzynarodowa Sesja Pedagogiczna, Kraków 1991
• Ignace Verchack, Wychowywać, czyli wzbudzać poznanie własnego istnienia, Communio 1992, 3

Wybrane wypowiedzi Jana Pawła II o wychowaniu

...otóż praca wychowawcza ze swej natury polega na towarzyszeniu konkretnym osobom, żyjącym w konkretnym momencie historycznym, w ich dążeniu do wyboru i realizacji określonych ideałów życiowych. Właśnie dlatego w pracy wychowawczej należy umiejętnie godzić jasne przedstawienie celu, ku któremu się idzie, wymóg zdecydowanego dążenia ku niemu i troskę o "podróżnika", czyli o konkretny podmiot zaangażowany w tę "wędrówkę", trzeba zatem brać pod uwagę cały zespół sytuacji, problemów, trudności, różnych rytmów wędrówki i wzrastania.

— Pastores dabo vobis, 50

W wychowaniu bowiem chodzi właśnie o to, ażeby człowiek stawał się coraz bardziej człowiekiem - o to, ażeby bardziej "był", a nie tylko więcej "miał" - aby więc poprzez wszystko, co "ma", co "posiada", umiał bardziej i pełniej być człowiekiem - to znaczy, ażeby również umiał bardziej "być" nie tylko z "drugimi", ale także i "dla drugich". Wychowanie posiada podstawowe znaczenie dla kształtowania stosunków międzyludzkich i społecznych.

— Przemówienie wygłoszone w siedzibie UNESCO, Paryż 2.06.1980

Linki zewnętrzne

• Hasło "wychowanie" w Zintegrowanej Bazie Tekstów Papieskich
• Marian Wolicki, Wychowanie katolickie a wychowanie chrześcijańskie [dostęp:5.08.2014]
• Jan Przybyłowski, Wychowanie chrześcijańskie - pełny rozwój osoby ludzkiej, Warszawskie Studia Pastoralne 2(2005), s. 72-97 [dostęp: 5.08.2014]