Sprawiedliwość

Treść hasła pochodzi z publikacji „Wielka Encyklopedia Nauczania Jana Pawła II”, Polskie Wydawnictwo Encyklopedyczne, Radom 2014
Autor hasła: ks. Piotr KIENIEWICZ MIC 

Sprawiedliwość – (łac. „iustitia”) – postawa moralna wyrażająca się w oddaniu każdemu tego, co mu się należy z racji jego godności i przynależności do wspólnoty; wyznacza także zakres powinności osoby wobec innych osób i całej wspólnoty.

Sprawiedliwość w społecznej nauce Kościoła

Prawdziwa sprawiedliwość różna jest od cechującego się wyrachowaniem domagania się respektowania tylko własnych praw, lecz w łączności z innymi cnotami chrześcijańskimi troszczy się o integralny rozwój człowieka i społeczności. W ten sposób jest jednym z istotnych czynników troski o dobro wspólne. Moralny wymiar sprawiedliwości w najpełniejszy sposób zostaje określony poprzez relację człowieka ze zbawiającym Bogiem, który sam naprawia i dopełnia to, co człowiek naruszył i zniszczył. Sprawiedliwy jest ten, kto oferowane mu zbawienie przyjmie i podejmie, stając się uczestnikiem Nowego Przymierza .

Chociaż w nauczaniu społecznym Kościoła systematyczny wykład na temat sprawiedliwości mocniej został zaakcentowany dopiero w encyklice RN Leona XIII (1891), jednak zagadnienie sprawiedliwości jako postawy moralnej jest obecne już w Piśmie Świętym i nauczaniu Ojców Kościoła.

Nauczanie Jana Pawła II nt. sprawiedliwości

W encyklice Dives in misericordia Jan Paweł II, opierając się na tekstach biblijnych, pokazuje fundamentalny związek łączący s. z miłością. Miłość niejako warunkuje sprawiedliwość, a sprawiedliwość ostatecznie służy miłości. Ów prymat, pierwszeństwo miłości w stosunku do sprawiedliwości (co jest rysem znamiennym całego Objawienia), ujawnia się właśnie poprzez miłosierdzie. Było to do tego stopnia oczywiste dla Psalmistów i Proroków, że sam termin sprawiedliwość oznacza u nich zbawienie dokonane przez Boga i Jego miłosierdzie (por. Ps 40[39],11; 98[97],2n.; Iz 45,21; 51,5.8; 56,1). Miłosierdzie różni się od sprawiedliwości, a jednak jej się nie sprzeciwia . Zdaniem Papieża, rozdzielenie lub przeciwstawianie sobie sprawiedliwości i miłosierdzia jest poważnym błędem, naruszającym logikę zbawienia. Autentyczne miłosierdzie jest jakby głębszym źródłem sprawiedliwości. Jeśli ta ostatnia sama z siebie zdolna jest tylko rozsądzać pomiędzy ludźmi, rozdzielając wśród nich przedmiotowe dobra słuszną miarą, to natomiast miłość, i tylko miłość (także owa łaskawa miłość, którą nazywamy „miłosierdziem”) zdolna jest przywracać człowieka samemu człowiekowi . Trzeba jednak zaznaczyć, że przykazanie miłości i nakaz przebaczenia nie niweczą nigdy wymogów sprawiedliwości, gdyż naprawa szkód i zadośćuczynienie są koniecznym warunkiem prawdziwego pojednania .

Swoisty prymat miłości nad sprawiedliwością nie od razu był czytelny dla członków Ludu Przymierza. Pierwotnie, postrzegając Boga przede wszystkim jako tego, który karze niewierność, doszukiwali się źródeł różnego rodzaju cierpień we własnych grzechach . Dopiero męka Chrystusa pozwala wyjść poza tak uproszczony sposób postrzegania problemu, wiążącego cierpienie z naruszeniem ładu moralnego . Odkupienie w tym wymiarze jest ostatecznym i definitywnym objawieniem się świętości Boga, który jest bezwzględną pełnią doskonałości, pełnią sprawiedliwości i miłości przez to, że sprawiedliwość ugruntowana jest w miłości, wyrasta z niej niejako i ku niej zmierza. W męce i śmierci Chrystusa, w tym, że Ojciec własnego Syna nie oszczędził, ale uczynił Go grzechem za nas, znajduje swój wyraz absolutna sprawiedliwość, gdyż męki i krzyża doznaje Chrystus ze względu na grzechy ludzkości. Jest to wręcz jakiś „nadmiar” sprawiedliwości, gdyż grzechy człowieka zostają „wyrównane” ofiarą Boga-Człowieka. Jednakże ta sprawiedliwość, która prawdziwie jest sprawiedliwością „na miarę” Boga, całkowicie rodzi się z miłości: z miłości Ojca i Syna, i całkowicie owocuje w miłości . W ten sposób sprawiedliwość daje podstawy miłosierdziu, miłosierdzie zaś objawia samą doskonałość sprawiedliwości . Związek sprawiedliwości z miłością interesująco rozwinął Papież w homilii na katowickim lotnisku w Muchowcu w 1983 roku: Poprzez wprowadzenie w czyn zasad sprawiedliwości społecznej możliwa staje się ta miłość, o której mówił Chrystus swoim uczniom: „Przykazanie nowe daję wam, abyście się wzajemnie miłowali” (20.06.1983, 11). Jan Paweł II nie pozostawia jednak wątpliwości co do hierarchii tych postaw. Miłość jest większa od sprawiedliwości. I miłość społeczna jest większa od sprawiedliwości społecznej. Jeżeli prawdą jest, że sprawiedliwość musi przygotować grunt dla miłości – to jeszcze głębszą prawdą jest, że tylko miłość może zabezpieczać pełnię sprawiedliwości. Trzeba więc, ażeby naprawdę miłowany był człowiek, jeżeli w pełni mają być zabezpieczone prawa człowieka. To jest pierwszy i podstawowy wymiar miłości społecznej .

W adhortacji Familiaris consortio Papież wskazuje natomiast na potrzebę kierowania się w życiu'większą sprawiedliwością , stanowiącą podstawę relacji międzyludzkich. Najważniejszym miejscem, w którym człowiek może poznać i nauczyć się tej postawy sprawiedliwości, jest rodzina . Demoralizacja rodziny, utylitarne traktowanie człowieka – zwłaszcza najbardziej bezbronnego – owocują coraz to poważniejszym kryzysem moralnym na innych polach ludzkiej egzystencji, doprowadzając do sytuacji, w której w imię literalnie rozumianej sprawiedliwości zdeptana zostanie godność osoby. W ten sposób potwierdzenie znajdzie po raz kolejny twierdzenie „summum ius − summa iniuria”, które nie deprecjonuje sprawiedliwości, nie pomniejsza znaczenia porządku na niej budowanego, wskazuje tylko w innym aspekcie na tę samą potrzebę sięgania do głębszych jeszcze sił ducha, które warunkują porządek sprawiedliwości .

Podobnie jak ma to miejsce w przypadku miłości, także zasada sprawiedliwości obejmuje niemal wszystkie obszary ludzkiej egzystencji i aktywności, przy czym szczególne miejsce mają tu relacje społeczne. Opierając się na typach wzajemnych zależności, można wyróżnić różne formy zobowiązań płynących ze sprawiedliwości. Papież w encyklice Centesimus annus wymienia sprawiedliwość rozdzielczą, polegającą na uczestnictwie wszystkich członków społeczności w wypracowanych przez nią dobrach. Celem tego wymiaru sprawiedliwości jest troska o zaspokojenie podstawowych potrzeb osoby i stopniowe niwelowanie różnic w statusie ekonomicznym i społecznym . Jan Paweł II wskazuje na zobowiązanie do większej troski o najuboższych, nie po to jednak, by ich zastąpić w podejmowaniu odpowiedzialności za siebie i innych, ale po to, by – wyrwawszy ich z ograniczeń biedy – pozwolić tę odpowiedzialność w pełni podjąć . Pomoc ubogim, polegająca na zdjęciu z nich odpowiedzialności za dobro wspólne, jest w ostatecznym rozrachunku niesprawiedliwością. Naruszenie sprawiedliwości jest natomiast zawsze naruszeniem porządku miłości i sprzeniewierzeniem się godności osoby . Obdarzony tą niezrównaną godnością, człowiek nie może żyć w warunkach społecznych, ekonomicznych, kulturowych i politycznych, które uwłaczają jego człowieczeństwu. Taka jest teologiczna podstawa walki w obronie godności osoby, walki o sprawiedliwość i pokój społeczny, o postęp ludzkości, o wyzwolenie i integralny rozwój człowieka, każdego człowieka . Papież z naciskiem podkreśla, że aby działać w duchu sprawiedliwości, nie wystarczy „działać przeciw”, w imię twardej siły. Trzeba także „działać dla i z” innymi, czyli […] dla każdego i z każdym .

Jan Paweł II poświęca wiele miejsca sprawiedliwości w orędziach na Światowy Dzień Pokoju (np. z roku 1998 czy 2002), wskazując na bezpośredni związek zachowania zasady sprawiedliwości i pokoju na świecie. Dla Papieża jest oczywiste, że właśnie niesprawiedliwość jest jedną z podstawowych przyczyn konfliktów. Prawdziwy pokój jest […] owocem sprawiedliwości, cnoty moralnej i gwarancji prawnej, która czuwa nad pełnym poszanowaniem praw oraz obowiązków i równym podziałem dobrodziejstw i powinności . Wątek ten jest obecny w nauczaniu papieskim praktycznie od początku pontyfikatu. Już w encyklice Laborem exercens Jan Paweł II pisze, że zaangażowanie na rzecz sprawiedliwości musi być gruntownie zespolone z zaangażowaniem na rzecz pokoju w świecie współczesnym . W orędziu z 1998 podkreśla, że sprawiedliwy jest tylko ten porządek społeczny, w którym wszyscy mają na równi dostęp do dobra wspólnego . Dodaje też, że sprawiedliwość jest cnotą dynamiczną i żywą: ochrania i umacnia bezcenną wartość, jaką jest godność człowieka, i troszczy się o dobro wspólne, jest bowiem strażniczką więzi między ludźmi i narodami. Człowiek nie żyje sam, ale od pierwszej chwili istnienia nawiązuje relacje z innymi, tak że jego własne dobro jako jednostki idzie w parze z dobrem społecznym: istnieje między nimi delikatna równowaga .

Bibliografia

Dzieła Jana Pawła II

• Centessimus annus 8; 10; 28; 30;
• Dives in Misercordia 4-8; 12; 14;
• Dominus et Vivificantem 27; 48;
• Ecclesia in Africa 69;
• Familiaris consortio 2; 43; 48;
• Laborem exercens;
• Salvifici doloris 10-11;
• Solicitudo Rei Socialis 28;
• Homilia, Katowice, 20.06.1983;
• Orędzie na Światowy Dzień Środków Społecznego Przekazu 1987;
• Orędzie na Światowy Dzień Pokoju 1998; 2002.

Inne dokumenty Kościoła

• Jan XXIII. Encyklika Mater et magistra (15.05.1961);
• Paweł VI. Orędzie na Światowy Dzień Pokoju 1972: „Jeśli pragniesz pokoju, pracuj na rzecz sprawiedliwości”.

Publikacje innych autorów

• J. Gocko. Ekonomia a moralność. Lublin 1996;
• J. Nagórny. Posłannictwo chrześcijan w świecie. T.1: Świat i wspólnota. Lublin 1997;
• Moralne aspekty przemian cywilizacyjnych. Red. J. Nagórny, A. Derdziuk. Lublin 2001 (zwłaszcza autorzy: W. Kawecki, M. Graczyk).

Wybrane wypowiedzi Jana Pawła II o aborcji

—

Linki zewnętrzne

Hasła w Zintegrowanej Bazie Tekstów Papieskich

• Sprawiedliwość