Sprzeciw - zasada sprzeciwu

Treść hasła pochodzi z publikacji „Wielka Encyklopedia Nauczania Jana Pawła II”, Polskie Wydawnictwo Encyklopedyczne, Radom 2014
Autor hasła: ks. Marian POKRYWKA

Sprzeciw – zasada sprzeciwu – sprzeciw potraktowany jako zasada życia społecznego jest oryginalnym wkładem Jana Pawła II do moralno-społecznego nauczania Kościoła.

Nauczanie Jana Pawła II nt. sprzeciwu

Zasada sprzeciwu była obecna w antropologii filozoficznej Karola Wojtyły w okresie sprzed pontyfikatu. Omawiając kategorię uczestnictwa, zwrócił uwagę, że opiera się ono na dwu fundamentalnych zasadach: solidarności i sprzeciwu. Zasady te trzeba ujmować łącznie, albowiem jedna jest ściśle potrzebna dla zrozumienia drugiej. Solidarność jest konsekwencją faktu, że człowiek bytuje i działa wspólnie z innymi. Postawa solidarności nie wyklucza jednak możliwości sprzeciwu. Relacja osoby i wspólnoty ludzkiej, postrzegana od strony osoby, wskazuje na jej fundamentalne prawo do wolności, do bycia sobą, a tym samym do sprzeciwu – jeśli zajdzie taka potrzeba. Zasada sprzeciwu winna być ujmowana od strony pozytywnej. Nie chodzi w niej bowiem o zanegowanie dobra wspólnego czy też odrzucenie potrzeby uczestnictwa. Sprzeciw nie oznacza odejścia od wspólnoty, wprost przeciwnie, jest szukaniem pełnej odpowiedzialności za nią, chociaż ten, kto w duchu solidarności decyduje się na sprzeciw, inaczej rozumie dobro wspólne i drogi jego urzeczywistniania. Taki sprzeciw Wojtyła nazywa konstruktywnym, podkreślając przy tym, że tylko ta wspólnota jest godna miana wspólnoty, która dopuszcza sprzeciw tego typu. Struktura wspólnot winna być taka, aby sprzeciw w ich obrębie mógł się nie tylko wyrazić, ale także spełnić swą funkcję dla dobra wspólnoty .

W nauczaniu papieskim jest mowa nie tyle o prawie do sprzeciwu, które mogłoby być interpretowany zbyt negatywnie, co raczej o prawie do wolności. Prawo do sprzeciwu urzeczywistnia najgłębiej prawo do wolności i odrębności. Jeśli solidarność ma być autentyczna, jeśli nie ma być solidarnością w złu, musi być przeżywana w duchu wolności. Prawo do sprzeciwu jest obroną osoby przed dyktatem społeczności. Ojciec Święty podkreśla, że rozwój społeczny, jeśli ma być autentyczny i pełny, winien urzeczywistniać się w ramach solidarności i wolności, bez poświęcania pod jakimkolwiek pozorem jednej czy drugiej (SRS 33). W innym miejscu akcentuje: Solidarność również wyzwala walkę. Ale nie jest to nigdy walka przeciw drugiemu. […] Jest to walka o człowieka, o jego prawa, o jego prawdziwy postęp: walka o dojrzalszy kształt życia ludzkiego . Ten aspekt podjął też Papież podczas spotkania z młodzieżą na Westerplatte. Wezwał młodych, aby mieli odwagę wyrażenia słusznego sprzeciwu wobec tego wszystkiego, co jest zagrożeniem dla ich człowieczeństwa .

W odniesieniu kwestii sprzeciwu do chrześcijan Jan Paweł II zwraca uwagę, że chodzi tu o nowość i oryginalność uczestnictwa, które ma na celu upowszechnianie zbawczej Ewangelii . Chrześcijanie w poleceniu Chrystusa do bycia „solą ziemi” i „światłem świata” odkrywają wezwanie do zachowania własnej tożsamości, a więc także wezwanie do sprzeciwu wobec wszystkiego, co jest sprzeczne z orędziem Ewangelii. Papież, jeszcze jako kardynał krakowski, głosząc rekolekcje w Watykanie, skoncentrował się na ukazaniu Chrystusa jako znaku sprzeciwu. Myśl ta powraca często w nauczaniu papieskim. Zdaniem Ojca Świętego, ten sprzeciw jest dla Kościoła […] potwierdzeniem bycia sobą, bycia w prawdzie .

Zasada sprzeciwu należy odczytywać nie tylko w kategoriach czysto społecznych, ale także moralnych. Przejawia się to w prawie do obiekcji sumienia (np. w sprawie służby wojskowej). Podkreślenie tego prawa wydaje się w dzisiejszych czasach szczególnie ważne, gdyż − zdaniem Jana Pawła II −we współczesnej kulturze demokratycznej szeroko rozpowszechnił się pogląd, wedle którego porządek prawny społeczeństwa powinien ograniczać się do utrwalania i przyswajania sobie przekonań większości i w konsekwencji winien być zbudowany wyłącznie na tym, co większość obywateli stosuje i uznaje za moralne. […] W ten sposób odpowiedzialność osoby zostaje powierzona prawu cywilnemu, co oznacza rezygnację z własnego sumienia przynajmniej w sferze działalności publicznej .

Bibliografia

Dzieła Jana Pawła II

• Christifideles laici 15;
• Evangelium Vitae 69;
• Solicitudo Rei Socialis 33;
• Homilie: Kraków, 8.06.1979; Gdynia, 11.06.1987; Warszawa, 9.06.1991;
• Przemówienie, Westerplatte, 12.06.1987.;
• Karol Wojtyła. Znak sprzeciwu. Kraków 1995;
• Karol Wojtyła, Osoba i czyn, Kraków 1969.

Publikacje innych autorów

• J. Nagórny. Solidarność i sprzeciw u podstaw uczestnictwa w życiu społecznym. RT 48-49:1991-1992 z. 3;
• Tenże. Obiekcje sumienia w sprawie służby wojskowej. Spojrzenie biblisty i teologa moralisty. W: Schowaj miecz. Obiekcje sumienia w sprawie służby wojskowej. Red. S. C. Napiórkowski, W. Koc. Niepokalanów 1993;
• Tenże. Posłannictwo chrześcijan w świecie. T. 1: Świat i wspólnota. Lublin 1997;
• M. Pokrywka. Osoba – uczestnictwo – wspólnota. Lublin 2000.

Wybrane wypowiedzi Jana Pawła II o sprzeciwie

—