Mniejszości narodowe

Treść hasła pochodzi z publikacji „Wielka Encyklopedia Nauczania Jana Pawła II”, Polskie Wydawnictwo Encyklopedyczne, Radom 2014
Autor hasła: Tadeusz PALECZNY

Mniejszości narodowe - – szczególny rodzaj grup społecznych, wyróżnionych spośród innych z uwagi na dwie istotne cechy. Po pierwsze, stanowią osobną kategorię w obrębie grup mniejszościowych, wyodrębnioną ze względu na kryterium członkostwa, opierającego się na przynależności etnicznej. Więź etniczna bazuje na wspólnocie kultury, zwłaszcza języka i religii, wyrasta jednak także na gruncie tożsamości terytorialnej i wiary w pokrewieństwo. Pokrewieństwo to przybiera postać symbolicznego, podzielanego przez wszystkich członków mniejszości narodowej przekonania o wspólnej etnogenezie, chociaż w niektórych typach zbiorowości prenarodowych – takich jak ród, klan, szczep czy plemię – bywa realne. Po drugie, wszystkie mniejszości, w tym religijne, polityczne czy rasowe, wyróżnia kontekst kulturowy i społeczny, w jakim się lokują, nadający im cech grup relatywnie mniejszych, słabszych, podatnych na dyskryminację.

Typologia i definicje

W socjologii istnieje wiele typologii i klasyfikacji mniejszości narodowych i etnicznych. Stosuje się różnorodne kryteria wyodrębnienia. W typologiach tych, dokonywanych ze względu na typ integracji, rozróżnia się zazwyczaj:

a) Mniejszości wyodrębnione w oparciu o konkretne cechy biologiczne, fizjologiczne bądź środowiskowe. Najczęściej są brane pod uwagę takie czynniki jak: rasa, pochodzenie, pokrewieństwo, przynależność terytorialna. Opierają się w przeważającej mierze na przypisanym statusie członkostwa. Wyróżnia się w ich obrębie: szczepy, mniejszości rodowo-plemienne, kasty, grupy rasowe. Mniejszości tego typu to np. Aborygeni w Australii, Mohawkowie w Kanadzie czy Romowie w Polsce. Innym rodzajem tego typu mniejszości są grupy rasowe przybyłe na obce terytorium w procesie migracji, np. Czarni Amerykanie w Stanach Zjednoczonych czy Filipińczycy w Kanadzie. W analizach terytorialno-ekologicznych wymienia się mniejszości osiadłe i przybyłe, zwarte i rozproszone, otwarte i izolowane, graniczne i wewnętrzne, centralne i peryferyjne .

b) Mniejszości wyróżnione ze względu na kryteria terytorialno-kulturowe – głównie język, zwyczaje, styl życia, tradycje – oparte w dużym stopniu na przypisanym statusie członkostwa, cechujące się silnym poczuciem integracji oraz interesu grupowego. Są to w przeważającej mierze mniejszości typu narodowego, etnicznego i wyznaniowego (w tym mniejszości językowe). W obrębie tego typu lokuje się kilka rodzajów mniejszości. Po pierwsze, wyróżnia się mniejszości typu terytorialno-politycznego, będące częścią innych narodów-państw. Oderwanie od macierzystej zbiorowości następuje zwykle na skutek okoliczności zewnętrznych, niezależnych od woli mniejszości. Są to klasyczne m.n., takie jak Polacy na Litwie czy Niemcy w Polsce. Drugi rodzaj stanowią mniejszości etniczne nie wchodzące w skład innych narodów, nie posiadające zaś same suwerenności politycznej. Zaliczyć można do nich przykładowo Basków w Hiszpanii i we Francji, Flamandów i Walonów w Belgii, Retoromanów w Szwajcarii, Łemków w Polsce. Trzeci rodzaj mniejszości tego typu stanowią grupy etniczne o migracyjnym rodowodzie. Założyć można, iż praktycznie każda zbiorowość narodowa posiada swoje odłamy o emigracyjnym rodowodzie (np. Polonia w świecie). Czwarty rodzaj to mniejszości o charakterze regionalnym, autochtonicznym, grupy autoteliczne nie mające charakteru narodowego (np. Kaszubi i Ślązacy w Polsce).

c) Mniejszości oparte na odrębności kulturowo-ideologicznej. Są to w przeważającej mierze zbiorowości wyznaniowe i mniejszości językowe. Oba rodzaje mniejszości krzyżują się z mniejszościami terytorialno-kulturalnymi, zwłaszcza narodowymi, etnicznymi i autochtonicznymi, lecz często tworzą osobne, historyczno-symboliczne kategorie analityczne bądź konkretne grupy ideologiczne połączone wspólnotą przeżyć, wartości i preferencji kulturowych. d) Klasyczne m.n. Jest to najważniejszy rodzaj mniejszości. Tworzą go zbiorowości kulturowo-ideologiczne, zamieszkujące terytorium państwowe innych państw (np. mniejszość niemiecka w Polsce czy polska na Litwie). Inną, często stosowaną w różnych wariantach typologią jest podział wywodzący się od Louisa Wirtha na mniejszości pluralistyczne, asymilacjonistyczne, secesjonistyczne i wojownicze .

Kolejną znaną typologią jest podział mniejszości ze względu na genezę ich powstania, charakter procesów leżących u ich narodzin. Charles Marden jako pierwszy wyróżnił cztery typy mniejszości: aneksacyjne, kolonialne, niewolnicze i imigracyjne [por. Ch. Marden, Minorities in American Society, Nowy Jork 1952]. Powyższa typologia nie bierze przy tym pod uwagę kryteriów kulturowych i praw procesów kontaktu kulturowego lub akulturacji, zachodzących w długich kontaktach pomiędzy grupami.

Do powszechnie stosowanych kryteriów członkostwa w mniejszościach narodowych i etnicznych zalicza się obok pochodzenia: język, wyznanie oraz tożsamość, polegającą zwykle na pozytywnej autoidentyfikacji z własną grupą. Właściwie tylko kryterium pochodzenia oraz jako jego konsekwencje: znajomość języka i wyznanie – można zaliczyć do obiektywnych w tym sensie, że są zewnętrznymi, niezależnymi od woli jednostek faktami społecznymi, sprawiającymi, że ludzie należą do wyróżnionej grupy w sposób przypisany.

Czynnikiem, który w coraz większym i istotniejszym stopniu decyduje o przynależności do grupy narodowej i etnicznej, jest tożsamość. Zmieniająca się natura współczesnych społeczeństw obywatelskich polega na wzroście różnorodności, wielości oraz wielopoziomowości ich struktur. Historycznymi, trwałymi składnikami i elementami struktury społecznej w każdym społeczeństwie obywatelskim są mniejszości narodowe i etniczne.

Wyróżniając mniejszości narodowe i etniczne, można też posługiwać się zarówno kryteriami obiektywnymi: historycznej trwałości więzi grupowej oraz pochodzenia narodowego, jak i subiektywnymi – chodzi głównie i przede wszystkim o ideologię grup oraz tożsamość ich członków. Obecnie najczęściej występują w świecie (nie licząc postkolonialnych) dwa rodzaje mniejszości narodowych i etnicznych:

I. Grupy będące częścią innych narodów-państw. Ze względu na genezę, można wyróżnić dwa rodzaje takich mniejszości.

a) Zbiorowości terytorialne, odrębne językowo i – w większości – wyznaniowo, znajdujące się w obszarze innych narodów-państw na skutek zmiany granic politycznych w przeszłości dalszej lub bliższej. Do mniejszości tego typu zalicza się np. Słowaków w Czechach, Polaków na Litwie, Niemców czy Ukraińców w Polsce.

b) Zbiorowości narodowe o imigracyjnym rodowodzie, pozbawione poczucia związku z własnym, ulokowanym na obszarze kraju osiedlenia terytorium grupowym, rozproszone, wchodzące w skład swych diaspor narodowych. Są to przykładowo mniejszości: meksykańska w Stanach Zjednoczonych, żydowska w Polsce czy turecka w Niemczech.

II. Zbiorowości etniczne o autochtonicznym, autotelicznym charakterze, które nie osiągnęły statusu narodu. Są to grupy odrębne pod względem charakterystyk kulturowych, w tym językowych. Posiadają długą genezę i reprezentują genetycznie dwa typy zbiorowości:

a) Terytorialne, z wyraźnie wyodrębnioną symboliczną sferą identyfikacyjną z „ojczyzną prywatną”, regionem, nakładającą się na szerszą tożsamość ideologiczną z narodem-państwem . Do grup tego typu zaliczyć można indiańskie ludy autochtoniczne w Brazylii i Stanach Zjednoczonych, natomiast w Polsce np. Łemków, Mazurów, Warmiaków, Kaszubów.

b) Imigracyjne, napływowe, cechujące się silną więzią ideologiczną, nie tworzące jednak odrębnych narodów lub nie wchodzące w ich skład. Są to grupy o dużym stopniu integracji językowej i religijnej, wpisane w schemat procesu asymilacyjnego ze społeczeństwem kraju osiedlenia. Zaliczyć można do nich np. Afrobrazylijczyków w Brazylii czy Romów, Karaimów, starowierców i Tatarów w Polsce.

Kwestia mniejszości narodowych w nauczaniu Jana Pawła II

Problematyka narodu i mniejszości narodowych, a także etnicznych, zajmuje w myśli Jana Pawła II szczególne miejsce. Naród i mniejszości narodowe, traktowane jako część większej wspólnoty kulturowej, są podstawowymi jednostkami życia społecznego. Narody, podobnie jak mniejszości narodowe, wyrastają na gruncie więzi rodzinnej, językowej oraz religijnej. Narody i mniejszości narodowe nie istnieją bez języka, religii oraz innych elementów kultury, nierozerwalnie związanych z religią. Kościoły oraz instytucje religijne są równie ważnym jak państwo elementem integracyjnym narodów i mniejszości narodowych. Zasada ta szczególnie przejawia się przez funkcje, jakie pełni Kościół katolicki w obrębie mniejszości terytorialnych (np. Polaków w Rosji) czy żyjących w diasporze (np. Polonii brazylijskiej czy amerykańskiej).

W orędziu Jana Pawła II na Światowy Dzień Pokoju, zatytułowanym Poszanowanie mniejszości warunkiem pokoju, znajduje się jedna z najpełniejszych i najbardziej syntetycznych wykładni rozumienia istoty i roli m.n. w życiu społecznym. Czytamy w nim: Niemal we wszystkich społeczeństwach istnieją dzisiaj mniejszości, jako wspólnoty wywodzące się z odmiennych tradycji kulturowych, różniące się przynależnością rasową i etniczną, wierzeniami religijnymi czy też doświadczeniami historycznymi; pochodzenie jednych jest bardzo dawne, innych bliższe naszym czasom. Żyją w tak zróżnicowanych warunkach, że prawie niemożliwe jest nakreślenie pełnego ich obrazu. Z jednej strony mamy grupy bardzo małe, zdolne do zachowywania i potwierdzania własnej tożsamości, odznaczające się dużym stopniem zintegrowania ze społeczeństwami, do których należą. (...) Z drugiej strony istnieją mniejszości, które nie wywierają wpływu i cieszą się w pełni swoimi prawami, lecz przeciwnie, żyją w cierpieniu, niedostatku. (...) Niektóre mniejszości łączy inne doświadczenie: separacja czy zepchnięcie na margines. Jeśli nawet jest prawdą, że niekiedy jakaś grupa dobrowolnie wybiera życie w odosobnieniu dla ochrony własnej kultury, to jednak częściej mniejszości natrafiają na bariery, które odgradzają je od reszty społeczeństwa . Z tego fragmentu wypowiedzi Jana Pawła II wyłania się złożona i bardzo humanistyczna systematyka mniejszości, bardzo bliska współczesnym dojrzałym teoriom socjologicznym.

Podział na mniejszości: rasowe, etniczne, narodowe i religijne uwzględnia nakładanie się na siebie różnych wymiarów odrębności (w tym językowej i obyczajowej). Inny podział mniejszości, występujący w tym orędziu, nakłada się na modele relacji mniejszość – większość, w których występuje bądź nierówność oparta na dominacji i dyskryminacji, bądź stosunki partnerskie oparte na równości i poszanowaniu odrębności.

Jan Paweł II postuluje w bardzo licznych wypowiedziach model równości, pluralizmu i różnorodności, prowadzący do ochrony praw mniejszości narodowych w globalizującym się świecie. Wypowiadając swoje orędzie na temat praw mniejszości, wyróżnia w nim wyraźnie główne zasady prowadzące do utrzymania harmonijnych, pluralistycznych stosunków pomiędzy odrębnymi grupami kulturowymi, w schematach relacji mniejszość – większość: Pierwszą zasadą jest niezbywalna godność osoby ludzkiej, bez względu na jej pochodzenie rasowe, etniczne, kulturowe, narodowe czy też jej wierzenia religijne. (...) Druga zasada odnosi się do podstawowej jedności rodzaju ludzkiego, wywodzącego się od jedynego Boga Stwórcy. (...) Jedność rodzaju ludzkiego zakłada, że cała ludzkość, ponad istniejącymi podziałami etnicznymi, narodowymi, kulturowymi i religijnymi, winna tworzyć wolną od narodowościowych dyskryminacji wspólnotę, dążącą do wzajemnej solidarności. Owa jedność wymaga także, aby różnorodność członków rodziny ludzkiej, zamiast stanowić przyczynę podziału, służyła umacnianiu jedności .

W swoim orędziu Jan Paweł II wymienia i uściśla prawa oraz obowiązki mniejszości narodowych, rasowych i etnicznych. Należą do nich: a) prawo do istnienia; b) prawo do zachowania i rozwijania własnej kultury; c) prawo do wolności religijnej; d) prawo swobodnych kontaktów z innymi grupami. Mniejszości żyją w różnych kontekstach kulturowych i politycznych. Funkcjonują w obrębie państw, na których ciąży główny obowiązek kształtowania odpowiednich relacji pomiędzy różnorodnymi grupami, polegający na ochronie praw mniejszości. Jan Paweł II wymienia wiele obszarów, w których prawa mniejszości są lekceważone oraz łamane.

Rekonstrukcja Papieskiego rozumienia mniejszości narodowych, jako szczególnej odmiany mniejszości kulturowych, wymaga obszerniejszego opracowania, co najmniej książkowego. Istota tego rozumienia sprowadza się do połączenia głębokiego szacunku dla każdej odrębności z chrześcijańską, katolicką zasadą miłości i równości oraz racjonalizmem naukowym, propagującym tolerancję, partnerstwo i pluralizm kulturowy.