Akcjonariat pracy

Treść hasła pochodzi z publikacji „Wielka Encyklopedia Nauczania Jana Pawła II”, Polskie Wydawnictwo Encyklopedyczne, Radom 2014
Autor hasła: Grzegorz Goździewicz

Akcjonariat pracy – szczególna forma partycypacji pracowniczej, rozumiana w szerokim ujęciu jako udział pracowników w zarządzaniu zakładem pracy. Partycypacja występuje w formie pośredniej – przedstawicielskiej, tj. realizowanej poprzez różnego rodzaju reprezentacje pracownicze (rady zakładowe, samorząd pracowniczy, związki zawodowe), względnie bezpośredniej – poprzez uczestnictwo pracowników w kierowaniu procesami pracy. Różna może być podstawa udziału pracowników w zarządzaniu zakładem pracy. Z reguły jest nią tytuł własności, stąd postulat dopuszczenia pracowników do współwłasności środków produkcji przez stworzenie możliwości nabywania przez nich akcji lub udziałów przedsiębiorstwa, tzw. partycypacja kapitałowa lub finansowa. W przypadku akcjonariatu pracy pracownicy mogą nabywać akcje bądź to po preferencyjnych cenach, bądź też nieodpłatnie (np. na podstawie polskiej ustawy z 30.08.1996 o komercjalizacji i prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych pracownicy prywatyzowanych przedsiębiorstw uzyskali prawo do nieodpłatnego nabycia 15% akcji należących do Skarbu Państwa). Pracownicy jako akcjonariusze mają prawo głosu w zarządzaniu zakładem pracy, głównie w ramach zgromadzenia ogólnego akcjonariuszy spółki kapitałowej. Wpływ na podejmowane decyzje jest tym większy, im więcej pracownicy posiadają akcji. W przypadku skupienia przez zatrudnionych większościowego pakietu akcji lub nawet pełnej ich puli ma się do czynienia ze spółkami pracowniczymi. Próby praktycznego zastosowania akcjonariatu pracowniczego podejmowano w wielu państwach, m.in. w USA w ramach systemu Employee Stock Ownership Plan (ESOP), w którym pracownicy mogli nabywać akcje po preferencyjnych cenach, bez możliwości jednak dopuszczenia ich do obrotu publicznego.

Tytułem zatem uczestnictwa pracowników w zarządzaniu zakładem pracy (we wszystkich wskazanych formach) jest sama praca świadczona przez pracownika na rzecz pracodawcy, także wówczas, gdy nabywa on akcje zakładu pracy, w którym jest zatrudniony. W dokumentach katolickiej nauki społecznej Kościoła można znaleźć liczne odniesienia do zagadnień składających się na treść akcjonariatu pracy. Prawa pracownicze związane z partycypacją ujmowane są zazwyczaj w trzech postaciach: a) jako udział w zarządzaniu przedsiębiorstwem; b) jako udział w zyskach; c) jako udział we własności środków produkcji. Wiąże to się z tzw. demokratyzacją procesów pracy i stanowi istotny element ustroju pracy, rozumianego jako układ stosunków społecznych (w tym głównie stosunków własnościowych) występujących w związku z wykonywaną pracą.

W rozwoju historycznym zwłaszcza ten ostatni aspekt uprawnień pracowniczych, związanych z udziałem we własności środków produkcji, stanowił przedmiot zainteresowań i wypowiedzi papieskich dotyczących tzw. kwestii społecznej, zapoczątkowanych w słynnej encyklice Leona XIII Rerum novarum (1891). Rozwiązanie problemów społecznych świata pracy pod koniec XIX stulecia papież widział w upowszechnieniu własności, i to nie tylko użytkowej, ale także wytwórczej. Przyznanie ludziom pracy możliwości nabycia własności prywatnej powinno dokonywać się ewolucyjnie, na drodze reform, przede wszystkim przez zagwarantowanie im słusznej i sprawiedliwej płacy, której wielkość powinna być na tyle wysoka, by umożliwiła oszczędzanie i dojście pracownika do własności, co zdaniem Leona XIII było najlepszą drogą zmierzającą do wyzwolenia człowieka. Nawiązanie do koncepcji upodmiotowienia ludzi pracy znajduje się również w magisterium Piusa XI: „Uważamy za bardzo wskazane, by umowa o najem pracy była w granicach możliwości uzupełniana umową spółkową (...) z niemałym pożytkiem dla pracowników, jak i właścicieli. Robotnicy i urzędnicy otrzymują w ten sposób udział we własności i zarządzie przedsiębiorstwa, albo też w jakikolwiek sposób w jego zyskach” . Zaakcentowanie nie tylko udziału we własności, ale również w zyskach przedsiębiorstwa nawiązuje do koncepcji zakładu pracy jako dobra wspólnego z gotowością jego pomnażania, a także ponoszenia za nie odpowiedzialności. Uczestniczenie we współwłasności wytwórczej łagodzi nie tylko antynomię pomiędzy pracą a kapitałem, lecz stanowi także tytuł do uczestnictwa w zarządzaniu zakładem pracy. Postulat zagwarantowania pracownikom udziału w zyskach – zwłaszcza w nowoczesnych przedsiębiorstwach produkcyjnych, które przynoszą duże dochody – można znaleźć także w encyklice Jana XXIII Mater et magistra, gdzie szczególnie podkreślał on, iż „dostosowanie płac do zysków należy przeprowadzić w taki sposób, by odpowiadało to wymogom dobra wspólnego” . Papież traktował również przedsiębiorstwo jako pewną wspólnotę osób, które dążą do interesującego je celu gospodarczego na zasadzie wzajemnego zaufania. Z kolei według nauczania Pawła VI postęp naukowy i techniczny przemienia otoczenie człowieka, m.in. jego pracę i stosunki międzyludzkie: „Człowiek postawiony w tych warunkach przejawia podwójną tendencję do równości społecznej i dążenie do udziału w zarządzaniu: oba te dążenia są wyrazem godności i wolności człowieka” .

Nauczanie Jana Pawła II nt. akcjonariatu pracy

Nauczanie Jana Pawła II na temat akcjonariatu pracy trzeba widzieć w szerszym kontekście zagadnień i pojęć wcześniej już prezentowanych w nauczaniu społecznym Kościoła. Zasługą Papieża w tym zakresie jest nowe spojrzenie na problemy tzw. kwestii społecznej. Wcześniejsze wypowiedzi Ojców Kościoła uznawały własność za kategorię porządkującą życie społeczne, także w zakresie stosunków pracy, stąd w uwłaszczeniu ludzi pracy starano się widzieć główny argument na rzecz rozwiązania kwestii robotniczej i przezwyciężenia sprzeczności pomiędzy pracą a kapitałem. Największym dokonaniem Jana Pawła II jest sformułowanie i konsekwentne głoszenie zasady prymatu pracy przed kapitałem: „Zasada ta dotyczy bezpośrednio samego procesu produkcji, w stosunku do której praca jest zawsze przyczyną sprawczą, naczelną, podczas gdy »kapitał« jako zespół środków produkcji pozostaje tylko instrumentem: przyczyną narzędziową” . W ten sposób podkreślono rolę pracy ludzkiej, uznając zarazem jej sprawczy udział w procesie wytwórczym.

Ludzie pracy według Jana Pawła II powinni posiadać prawo do partycypacji również na podstawie swojej pracy, a nie tylko z tytułu współwłasności środków produkcji. Papież przypomina formy partycypacji pracowników: w zarządzaniu zakładem pracy, w zyskach oraz we współwłasności środków produkcji . Wśród tych form wymienia również expressis verbis akcjonariatu pracy. Zdaniem Papieża uznaniu właściwej pozycji pracy i człowieka pracy w procesie produkcji powinno towarzyszyć domaganie się różnych adaptacji w zakresie samego prawa własności środków produkcji . Dostrzec tutaj można połączenie pracy z kapitałem, w którym stanowi ona samodzielny tytuł uczestnictwa pracownika we własności. Upodmiotowienie pracowników w procesie pracy możliwe jest zwłaszcza w partnerskim systemie społeczno-gospodarczym, gdzie podmiotowość człowieka pracy jest ściśle związana z podmiotowością społeczeństwa. System demokracji pracowniczej powinien być jednak podporządkowany wymogom dobra wspólnego. W takim ujęciu partycypacji dostrzega się jej moralne aspekty, zwłaszcza poczucie odpowiedzialności za majątek przedsiębiorstwa. W samej zatem partycypacji, a przede wszystkim w formie akcjonariatu, widzieć trzeba nie tylko uczestniczenie pracowników w podejmowaniu decyzji na szczeblu przedsiębiorstwa, ale również odpowiedzialność z tym związaną, zwłaszcza za losy zakładu pracy.

Problem podmiotowości pracowników w procesie pracy i związane z tym różne formy uczestnictwa pracowników w zarządzaniu zakładem pracy wiążą się ściśle z ustrojem pracy, gdzie przeplatają się rozmaite relacje pomiędzy pracą a kapitałem i wynikające stąd implikacje o charakterze ekonomicznym, prawnym i moralnym. W takim ujęciu wypowiada się również na ten temat Jan Paweł II, stwierdzając, że „ustrój pracy powinien być słusznym, to znaczy wewnętrznie prawdziwym i zarazem moralnie godziwym, który u samych podstaw przezwycięża antynomie pracy i kapitału, starając kształtować się wedle zasady merytorycznego i faktycznego pierwszeństwa pracy, podmiotowości ludzkiej pracy oraz jej sprawczego udziału w całym procesie produkcji, i to bez względu na charakter wykonywanych przez pracownika zadań” .

Bibliografia

Dzieła Jana Pawła II

• Litterae encyclicae – z okazji Roku Maryjnego, Rzym 22.05.1988 12-14
• Laborem exercens. Powołany do pracy. Komentarz, red. ks. J. Krucina, Wrocław 1983
• Laborem exercens. Tekst i komentarze, red. J. Gałkowski, Lublin 1986

Publikacje innych autorów

• F.J. Mazurek, Prawa człowieka w nauczaniu społecznym Kościoła (od Papieża Leona XIII do Papieża Jana Pawła II), Lublin 1991
• Praca nad pracą. Kongres Pracy we Wrocławiu, zbiór referatów, Wrocław 1996
• Pracownik – właścicielem, red. K. Ludwiniak, Lublin–Paryż 1989
• J. Wratny, Prawo partycypacji pracowników w encyklice „Laborem exercens”, „Chrześcijanin w Świecie” 1985, 8
• tenże, Partycypacja pracownicza. Studium zagadnienia w warunkach transformacji gospodarczej, Warszawa 2002

Linki zewnętrzne

• Hasło "osobowy wymiar pracy, podmiotowość pracy" w Zintegrowanej Bazie Tekstów Papieskich

Zobacz także

• Praca ludzka
• Etyka pracy
• Czas pracy
• Laborem exercens