Bioetyka

Treść hasła pochodzi z publikacji „Wielka Encyklopedia Nauczania Jana Pawła II”, Polskie Wydawnictwo Encyklopedyczne, Radom 2014
Autor hasła: bp Józef WRÓBEL 

Bioetyka – (gr. bios – życie, ethos – norma, zasada moralna) − dział etyki wartościujący postawy i działania, których przedmiotem jest życie i zdrowie człowieka.

Informacje nt. bioetyki

Bioetyka wykształciła się wraz z rozwojem biomedycyny, w szczególności zaś z jakościowo nowym charakterem ingerencji w początek i koniec życia ludzkiego, a także w strukturę cielesną człowieka. Bioetyka ma charakter interdyscyplinarny, gdyż właściwe dla siebie punkty odniesienia znajduje w kręgu dyscyplin związanych z fenomenem życia ludzkiego, zwłaszcza zaś w biologii, medycynie, antropologii, prawie i socjologii.

Autorstwo terminu „bioetyka” przypisuje się Van Resselaerowi Potterowi; najpierw został użyty w artykule „Bioethics: The Science of Survival” z 1970 roku, następnie w książce „Bioethics: Bridge to the Future” z 1971 roku. Równolegle termin ten pojawił się na jezuickim Georgetown University, z racji powołania w 1971 roku Center of Bioethics w ramach Kennedy Institut of Ethics; założycielem tego centrum był fizjolog i embriolog pochodzenia holenderskiego A. Hellegers (1926-1979), między innymi członek Papieskiej Komisji ds. Rodziny, Zaludnienia i Rozrodczości.

Koncepcje bioetyki Pottera i Hellegersa różnią się co do istoty. Pierwszy z nich, zainspirowany przez Th. Dobzhanskiego, reprezentował tzw. ekologiczną koncepcję bioetyki, zwracając uwagę na uwarunkowania środowiskowe życia i zdrowia człowieka. W jego ujęciu bioetyka jest nauką o zasadach przetrwania człowieka („science of survival”). Drugi zaś skoncentrował swoją uwagę na człowieku, wiążąc bioetykę z pryncypiami poszanowania jego godności i praw w perspektywie poczynań biomedycyny.

Nauczanie Jana Pawła II nt. bioetyki

Nauczanie Jana Pawła II odnośnie bioetyki obejmuje szerokie spektrum problemowe, zarówno jeśli chodzi o zagadnienia ogólne, jak i szczegółowe. Z punktu widzenia założeń metodologicznych eksponuje ono prymat osoby ludzkiej, przez co jest bliskie koncepcji bioetyki A.Hellegersa. Nie pomija jednak ujęcia Pottera, wskazując na znaczenie ochrony środowiska dla zdrowia i życia człowieka. Refleksja Papieża na tematy bioetyki dokonuje się zasadniczo w dwóch nurtach: antropologicznym i kulturowym. W centrum pierwszego nurtu pojawia się całościowa wizja człowieka (jako „corpore et anima unus”) obdarowanego godnością osobową. Ostatecznym wyznacznikiem tej godności jest „Ewangelia życia”. W jej świetle życie ludzkie jawi się jako szczególny dar Stwórcy. Przez tajemnicę Wcielenia dar ten otwiera przed człowiekiem perspektywę uczestnictwa w życiu Bożym i przebóstwienia w Duchu Świętym. Konsekwentnie życie ludzkie, pochodząc od Boga, przynależy wyłącznie do Niego. Przed Nim człowiek ponosi też za nie odpowiedzialność.

Odniesie do kategorii biblijno-teologicznych nie nadaje refleksji antropologicznej Jana Pawła II charakteru wyłącznie konfesyjnego. Prawda o wartości życia ludzkiego, jaka wynika z Bożego przesłania, jest w całej pełni zgodna z ludzkim doświadczeniem i refleksją filozoficzną, która wraz z godnością osobową każdego człowieka afirmuje jego podmiotowość oraz nienaruszalność osobowych praw . Oznacza to, że żaden człowiek nie może zostać zredukowany, czy to przez inne osoby, czy też przez niego samego, do roli przedmiotu służącego jakimkolwiek celom stojącym poza nim. Każda ingerencja musi mieć na celu jego integralnie rozumiane dobro. Papież podkreśla, że każde życie ludzkie posiada tę samą wartość, zarówno życie człowieka dorosłego, jak i dopiero co poczętego, człowieka zdrowego, jak i chorego, w tym również egzystującego zaledwie na poziomie procesów wegetatywnych (np. płód anencefaliczny), mającego przed sobą perspektywę długiego życia, jak i skazanego na nieustanną asystencję lub stojącego już na progu nieuchronnej śmierci. Wartość życia ludzkiego nie łączy się bowiem z parametrami jakościowymi struktury cielesnej i psychicznej człowieka, czy też z możliwościami aktywnego uczestnictwa w życiu społecznym, ale wyłącznie z jego niezbywalną godnością.

Z prawdy o godności osobowej człowieka i świętości jego życia wynika imperatyw etyczny obowiązku poszanowania życia: Życie zostaje powierzone człowiekowi jako skarb, którego nie wolno mu roztrwonić, i jako talent do wykorzystania. Człowiek musi się z niego rozliczyć . Na powyższym tle doktrynalnym Jan Paweł II proklamuje trzy tzw. „dogmaty” bioetyczne: niemoralności zabójstwa niewinnej istoty ludzkiej , bezpośredniego (tzn. zamierzonego jako cel lub jako środek) przerwania ciąży oraz eutanazji .

Nienaruszalność życia ludzkiego i obowiązek poszanowania godności człowieka nie odnosi się tylko do ram całościowych jego bytu, ale również do poszczególnych elementów jego struktury duchowo-cielesnej. Stąd niedopuszczalne jest jakiekolwiek manipulowanie nimi, arbitralne okaleczanie, pozbawianie ich właściwej im specyfiki. Wyjątek stanowią ingerencje mające na celu ocalenie osobowej egzystencji pacjenta oraz motywowane miłością solidarną przekazanie bliźniemu w zabiegu transplantacji koniecznie potrzebnych komórek, tkanek czy organu. Akt ten nie może jednak pozbawiać dawcy zdolności do dalszego, normalnego życia.

Nurt kulturowy papieskiego nauczania o bioetyce stanowi szeroki kontekst prezentacji szczegółowych poczynań współczesnej biomedycyny. Wszelkie przejawy braku szacunku dla zdrowia i życia ludzkiego, począwszy od jego poczęcia, zostają sklasyfikowane jako znamiona tzw. kultury (cywilizacji) śmierci. Jan Paweł II nie tylko krytycznie ocenia ową kulturę, ukazując jej przejawy (m.in. niszczenie ludzkich embrionów, ich hibernację, prokreację technicyzowaną, próby klonowania człowieka, antykoncepcję, przerywanie ciąży, diagnostykę prenatalną o charakterze eugenicznym, eksperymenty na człowieku i eutanazję) i przyczyny (ekspansję kultury antysolidarystycznej, zatracenie prawdy o człowieku, fałszywe rozumienie wolności, konsumistyczny i hedonistyczny styl życia, myślenie eutanatyczne, swoisty spisek przeciwko życiu), ale jednocześnie wskazuje na konieczność jej przezwyciężenia przez odnowę i dynamizowanie kultury (cywilizacji) życia. Proces ten winien się dokonać poprzez głoszenie, wysławianie i służenie Ewangelii życia .

Służba życiu to nie tylko poszanowanie życia, leczenie, prewencja, niwelowanie cierpienia i przezwyciężanie patologii, towarzyszenie człowiekowi psychicznie choremu i umierającemu, ale także roztropny dobór etycznie dozwolonych środków i metod medycznych, w tym opartych na nowoczesnych biotechnologiach. W tym kontekście Jan Paweł II ustosunkowuje się do najnowszych technik biomedycznych. Pozytywnie ocenia m.in. terapeutycznie motywowaną diagnostykę prenatalną (zdecydowanie odrzuca jednak stosowaną z zamiarem zniszczenia embrionu albo płodu obciążonego ciężką chorobą czy też wadą wrodzoną), poszukiwania w zakresie technik bazujących na dorosłych komórkach macierzystych, roztropnie stosowanych technik genetycznych, ksenotransplantów i organów sztucznych.

Wkład Jana Pawła II w bioetykę nie ogranicza się do wyrażenia stanowiska Magisterium Kościoła wobec najnowszych technik biomedycznych. Papież wskazuje także na społeczny kontekst jej uprawiania. Nowoczesne biotechnologie i związane z nimi problemy etyczne to nie tylko kwestia dotycząca naukowców i lekarzy, w równie dużym stopniu − odpowiedzialność polityków, rządów, twórców prawa, przedstawicieli świata nauki i przemysłu współpracującego z biomedycyną. W dalszej perspektywie to również kwestia wychowania do poszanowania życia ludzkiego. Stąd Jan Paweł II wzywa do obchodzenia w każdym kraju Dnia Życia: Jego podstawowym celem jest budzenie w sumieniach, w rodzinach, w Kościele i w społeczeństwie świeckim wrażliwości na sens i wartość ludzkiego życia w każdym momencie i w każdej kondycji .

Bibliografia

Dzieła Jana Pawła II

• Dominum et Vivificantem;
• Evangelium Vitae 28; 30; 40; 52; 57; 85;
• Veritatis Splendor;
• Jan Paweł II. List do moich Braci i Sióstr – ludzi w podeszłym wieku (1.10.1999);
• List do uczestników II Światowego Zgromadzenia poświęconego problemom starzenia się ludności Ludzie starsi w życiu społeczeństwa, 3.04.2002;
• Jan Paweł II. List apostolski Salvifici doloris (11.02.1984);
• Jan Paweł II. Orędzie na Światowy Dzień Chorego, 2001;
• Jan Paweł II. Orędzie na Światowy Dzień Pokoju, 1999; 2001;
• Przemówienie: Osoba, a nie wiedza jest miarą i kryterium wszelkiego ludzkiego działania, 27.10.1980;
• Przemówienie: Eksperyment w biologii”, 23.10.1982; „Zasady moralne diagnostyki i terapii prenatalnej, 4.12.1982;
• Przemówienie: Trzeba jeszcze raz stwierdzić: każde życie jest święte, 14.04.1988;
• Przemówienie: Najwyższy akt miłości (transplantacje organów), 20.06.1991;
• Przemówienie: W służbie zdrowia i życia ludzkiego, 11.02.1992;
• Przemówienie: Człowiek wobec tajemnicy śmierci, 17.03.1992;
• Przemówienie: Etyczne problemy genetyki, 20.11.1993;
• Przemówienie: Badania naukowe i etyka, 26.11.1993;
• Przemówienie: Prawo do życia, 26.11.1994;
• Przemówienie: Na straży życia ludzkiego, 17.02.1996;
• Przemówienie: Nienaruszalne prawa istoty ludzkiej, 24.05.1996;
• Przemówienie: Nienaruszalne prawo do życia nie narodzonych, 14.02.1997;
• Przemówienie: Badania nad genomem ludzkim, 24.02.1998;
• Przemówienie: Poszukujcie zawsze dobra człowieka, 1.07.2001.

Inne dokumenty Kościoła

• Kongregacja Nauki Wiary. Instrukcja o szacunku dla rodzącego się życia ludzkiego i o godności jego przekazywania Donum vitae (22.02.1987);
• Kongregacja Nauki Wiary. Deklaracja o eutanazji Iura et bona (5.05.1980);
• Katechizm Kościoła Katolickiego., Poznań 2002, 2258-2301;
• Papieska Rada ds. Duszpasterstwa Służby Zdrowia. Karta Pracowników Służby Zdrowia. Watykan 1995;
• Kongregacja Nauki Wiary. Deklaracja o przerywaniu ciąży Quaestio de abortu (18.11.1974).