Pamięć i tożsamość

Treść hasła pochodzi z publikacji „Jestem z Wami: kompendium twórczości i nauczania Karola Wojtyły - Jana Pawła II”, Wydawnictwo M, Kraków 2010
Autor hasła: o. Maciej Zięba OP

Pamięć i tożsamość (2005) - książkę Jana Pawła II "Pamięć i tożsamość" można potraktować jako jego intelektualny testament. Opublikowano ją w 2005 zaledwie miesiąc przed śmiercią Papieża, chociaż powstawała ona bardzo długo. Początkiem książki były rozmowy Jana Pawła II z ks. Józefem Tischnerem i prof. Krzysztofem Michalskim, prowadzone jeszcze w pierwszej połowie lat dziewięćdziesiątych. Tematy poruszane przez rozmówców tak zafrapowały Jana Pawła II, że wracał potem do nich wielokrotnie, dokonując kolejnych redakcji swoich rozważań. Ostateczny kształt książka przyjęła dopiero w 2005. Tworzy ją dwadzieścia sześć rozdziałów pogrupowanych w pięciu częściach, a zamykające ją „Zakończenie” to zapis rozmowy abp. Stanisława Dziwisza z Papieżem na temat okoliczności i znaczenia zamachu dokonanego przez Ali Agcę 13 maja 1981.

Jan Paweł II podejmuje takie tematy, jak: tożsamość i specyfika Europy, inkulturacja i ekumenizm, stosunek Kościoła do państwa i demokracji, misyjny wymiar Kościoła i ewangelizacja Europy Środkowo-Wschodniej. Przez całą książkę przewijają się jednak trzy centralne zagadnienia: pytanie o pochodzenie zła, problematyka narodu i ojczyzny oraz silnie obecny wątek polskiej kultury i tradycji.

Papież rozpoczyna od rozważań na temat zła. Stawia pytanie, dlaczego XX wiek, okres ogromnego postępu i rozwoju ludzkości, był zarazem czasem erupcji zła na niewyobrażalną wcześniej skalę. W XX wieku zamordowano bowiem znacznie więcej ludzi niż w poprzednich dziewiętnastu stuleciach, a zdecydowana większość z nich została zamordowana w imię wielkich ideologii XX wieku – faszyzmu i komunizmu. Jan Paweł II, który z autopsji poznał oblicze obu totalitaryzmów, uważa, że to nie przypadek, iż obie ideologie zrodziły się na kontynencie europejskim. „W ciągu lat zrodziło się we mnie przeświadczenie, że ideologie zła są głęboko zakorzenione w dziejach europejskiej myśli filozoficznej”. Są one – twierdzi Ojciec Święty – konsekwencją europejskiego, a zwłaszcza francuskiego, oświecenia. Natomiast u filozoficznych korzeni tego ostatniego tkwi rewolucja kartezjańska. Do czasów Kartezjusza – przypomina Jan Paweł II – Bóg rozumiany był jako Samoistne Istnienie (ens subsistens). Od René Descartesa stał się On treścią ludzkiej świadomości. Bóg – absolutna podstawa całej rzeczywistości – został zastąpiony ideą Boga. W ten sposób zawaliły się również podstawy realistycznej „filozofii zła”. Zło bowiem, zło realne, może istnieć tylko w relacji do realnego dobra, a zwłaszcza w relacji do Boga, najwyższego Dobra. Jak Bóg został zastąpiony „ideą Boga”, tak „dobro” zastąpiła „idea dobra”, a „zło” – „idea zła”. „Człowiek został sam jako twórca własnych dziejów i własnej cywilizacji; jako ten, który stanowi o tym, co jest dobre, a co złe”. „Skoro człowiek został sam, bez Boga – rekapituluje Jan Paweł II – może stanowić o tym, co jest dobre, a co złe, może też zdecydować, że pewna grupa ludzi powinna być unicestwiona”. Ateizm – zdaniem Papieża – tkwi u intelektualnych źródeł nowoczesnego ludobójstwa.

Drugi centralny temat książki Pamięć i tożsamość to rozważania o ojczyźnie i narodzie. Papież pokazuje, jak etymologicznie pojęcia te ściśle wiążą się z pojęciem najbliższej rodziny. „Ojczyzna to poniekąd to samo co ojcowizna”, mówi się też: „ojczyzna-matka”. „Naród” natomiast wywodzi się od słowa „ród”, a słowo „ród” od „rodzić”. Patriotyzm, miłość do ojczyzny, wchodzi zatem w zakres czwartego przykazania i przeciwstawia się nacjonalizmowi. „Charakterystyczne dla nacjonalizmu jest bowiem to, że uznaje tylko dobro własnego narodu i tylko do niego dąży, nie licząc się z prawami innych. Patriotyzm natomiast, jako miłość ojczyzny, przyznaje wszystkim innym narodom takie same prawo jak własnemu, a zatem jest drogą do uporządkowania miłości społecznej”.

Teologii narodu uczy nas Pismo Święte, ukazując, po pierwsze, dzieje narodu wybranego, Izraela, i wywodząc jego genealogię od Abrahama, ojca Żydów, chrześcijan i muzułmanów; po drugie, ukazując na kartach Księgi Rodzaju – to oryginalna myśl Jana Pawła II – znaczenie tworzenia kultury. A „każdy naród żyje dziełami swojej kultury”. Ojciec Święty przypomina swoje przemówienie w siedzibie UNESCO w Paryżu w 1982 r.: „Jestem synem narodu, który przetrwał najstraszliwsze doświadczenia dziejów, którego sąsiedzi wielokrotnie skazywali na śmierć – a on pozostał przy życiu i pozostał sobą. Zachował własną tożsamość i zachował pośród rozbiorów i okupacji własną suwerenność jako naród – nie biorąc za podstawę przetrwania jakichkolwiek innych środków fizycznej potęgi jak tylko własna kultura, która się okazała w tym przypadku potęgą większą od tamtych potęg”.

Docieramy w ten sposób do trzeciego ważnego wątku książki "Pamięć i tożsamość". Jest to „wątek polski”. Książka ta jest bowiem bez wątpienia najbardziej „polskim” dziełem Jana Pawła II. Wzmianki o historii Polski rozpinają szeroką panoramę polskich dziejów: od czasów Wiślan – przez Zjazd Gnieźnieński, zmagania z Tatarami, okres jagielloński, „potop” szwedzki, wiktorię wiedeńską, okres rozpadu Rzeczypospolitej, konstytucję 3 Maja, odzyskanie niepodległości w 1918 r., Cud nad Wisłą w 1920 r., kampanię wrześniową, Powstanie Warszawskie – po okres „Solidarności”. Wszystkie te wydarzenia z najstarszej i najnowszej historii Polski przywołane są na kartach tej książki. Pojawiają się na nich również polscy myśliciele: Roman Ingarden, Izydora Dąmbska, Tadeusz Kotarbiński, Maria Ossowska, Tadeusz Czeżowski, ks. Konstanty Michalski, ks. Ignacy Różycki, a także polscy święci: siostra Faustyna i ojciec Kolbe. Wspomniani są Paweł Włodkowic, Andrzej Frycz Modrzewski, Stanisław Orzechowski, Mikołaj Kopernik, Jan Kochanowski, Mikołaj Rej i Stanisław Wyspiański.

W papieskiej wizji historii Polski szczególne znaczenie posiada okres jagielloński jako czas pokojowej i twórczej koegzystencji wielu narodów, kultur i religii w ramach jednej państwowości. „A więc polskość to w gruncie rzeczy wielość i pluralizm, a nie ciasnota i zamknięcie” – konkluduje Papież i z widocznym smutkiem dodaje: „Wydaje się jednak, że ten «jagielloński» wymiar Książki polskości, o którym wspomniałem, przestał być, niestety, w naszych czasach czymś oczywistym”.

Może więc jednym z powodów napisania książki "Pamięć i tożsamość" była chęć przypomnienia Polakom „jagiellońskiego” wymiaru polskości, wymiaru „wielości i pluralizmu, a nie ciasnoty i zamknięcia”?

Bibliografia

• o. Maciej Zięba OP, Jestem z Wami: kompendium twórczości i nauczania Karola Wojtyły - Jana Pawła II, Wydawnistwo M, Kraków 2010, s. 321-325 ISBN 9788375952520

Zobacz także

• Europa
• Polska
• naród
• pamięć
• patriotyzm
• tożsamość