Manipulacja

Treść hasła pochodzi z publikacji „Wielka Encyklopedia Nauczania Jana Pawła II”, Polskie Wydawnictwo Encyklopedyczne, Radom 2014
Autor hasła: ks. Sławomir ZAWADA

Manipulacja – (łac. „manus pellere” – trzymać kogoś w swoich rękach) – celowe, tendencyjne i skryte działanie, przez które narzuca się jednostce lub grupie ludzi fałszywy obraz pewnej rzeczywistości w celu osiągnięcia własnych korzyści; kształtowanie poglądów, postaw, zachowań lub emocji bez wiedzy i woli człowieka. Przedmiotem manipulacji może być np. słowo, obraz, wypowiedź, tekst, informacja, ale również człowiek: np. widz, słuchacz, opinia publiczna. Ze względu na treść można mówić o manipulacji politycznej, społecznej, handlowej, ideologicznej, medycznej itp. Ze względu na rodzaj użytego medium można mówić o manipulacji prasowej, radiowej, telewizyjnej itp. Manipulacja posługuje się odpowiednimi środkami (np. stereotyp, mit) i technikami (np. fragmentacja, ingracjacja). Skutkami manipulacji są np.: pozbawienie wiedzy w określonej dziedzinie, brak zrozumienia faktów, zjawisk itp., wywoływanie poczucia chaosu w pewnych dziedzinach życia (gospodarce, polityce itp.), dezinformacja.

W ujęciu Kościoła przez manipulację rozumie się również: wykorzystywanie człowieka – wbrew jego interesom i woli – do cudzych, nieetycznych interesów . W szerokim sensie manipulacji człowiekiem należy pojmować jako wszelkie działanie, mające na celu przekształcenie ludzkiej osobowości, niezależnie, czy to działanie bywa spełniane przez zainteresowany podmiot, czy też przez innych.

Nauczanie Jana Pawła II nt. manipulacji

Od początku swojego pontyfikatu Jan Paweł II jest zaangażowany w obronę wartości, pośród których jedną z najważniejszych jest prawda. Papież twierdzi, że poszukiwanie niezmiennej prawdy wymaga ustawicznego wysiłku, odpowiedniego poziomu wiedzy i umiejętności krytycznego wyboru. Nie jest to łatwe, ponieważ każdy człowiek posiada własne idee, preferencje, a nawet własne uprzedzenia . Wśród różnych form zniekształcania prawdy Papież wymienia także manipulację. Jan Paweł II przekonuje, że manipulacja jest ogromnym zagrożeniem dla jednostki i społeczeństwa. W encyklice Redemptor hominis uznaje manipulację za istotne niebezpieczeństwo dla rozwoju człowieka w płaszczyźnie jego „być”. Z racji zniewolenia człowieka przez manipulację Papież widzi w niej problem, który leży u korzenia współczesnej troski o człowieka . W siedzibie UNESCO Jan Paweł II przestrzegał, by nie przyzwyczaić człowieka do tego, że jest przedmiotem wielorakiej manipulacji, zarówno ideologicznej, jak i politycznej, realizowanej za pośrednictwem środków opinii publicznej czy też za pomocą środków przekazu informacji. Działanie takie spowodowałoby – zdaniem Papieża – odebranie podmiotowości człowiekowi i nauczenie go życia także stanowiącego swoistą manipulację samym sobą .

W czasie pielgrzymki do Polski w 1991 roku Papież mówił o odpowiedzialności za słowo: pewne słowa, które w rzeczywistości stanowią dla człowieka zło, mogą być tak podane, tak przepracowane, żeby robiły wrażenie, że są dobrem. To się nazywa manipulacja . Manipulacja nie jest pojęciem jednoznacznym, dlatego też niejednoznaczna, a nawet kontrowersyjna bywa jej ocena. Przy moralnej ocenie manipulacji należy zwrócić uwagę na zamierzony cel i obraną do niego drogę. Są to niejako moralne znamiona faktu manipulacyjnego. W tym sensie manipulacja może być moralnie dopuszczalna, jeżeli w zakresie celu i użytych środków zostaje zachowana godność osoby ludzkiej. Uwzględnić przy tym należy zaistniałą sytuację oraz wymaganą przez ludzki byt zasadę całości. Zasada ta ma na względzie dobro całego człowieka, jako bytu osobowego, zarówno jego egzystencję, jak i ubogacenie osobowości. Manipulacja jest niedopuszczalna, gdy w swych metodach narusza godność człowieka.

Manipulacja jest zjawiskiem coraz powszechniej występującym i obejmującym coraz więcej obszarów życia człowieka. Stanowi wyraźne zagrożenie dla rozwoju jego osobowości, ponieważ prowadzi do zniszczenia indywidualnych cech człowieka. Manipulacja doprowadza do wytworzenia postaw służalczości i zależności od innych. W manipulacji nie chodzi jedynie o to, by narzucić człowiekowi fałszywy obraz świata, ale również o to, że prawdziwe cele takiego działania są ukryte, a tym samym niedostrzegalne dla osób poddanym takim zabiegom. Im mniejsza jest znajomość mechanizmów manipulacji, tym bardziej jest ona skuteczna.

Bibliografia

Dzieła Jana Pawła II

• Redemptor hominis 16
• Jan Paweł II, Orędzia na Światowy Dzień Środków Społecznego Przekazu, 1981; 1983; 1984; 1986; 1990; 2001
• Przemówienie w UNESCO W imię przyszłości kultury, Paryż, 2.06.1980
• Przemówienie do intelektualistów Kultura służy wyniesieniu człowieka i rozwojowi współpracy między narodami”, Coimbra, 15.05.1982
• Przemówienie do przedstawicieli środków społecznego przekazu Służba w środkach społecznego przekazu wymaga poszukiwania prawdy, 2.11.1982
• Homilia Wielka praca nad mową, Olsztyn, 6.06.1991

Inne dokumenty Kościoła

• II Polski Synod Plenarny (1991-1999), Ewangelizacja kultury i środków przekazu, Poznań 2002

Publikacje innych autorów

• Adam Lepa, Manipulowanie człowiekiem jako problem współczesnej pedagogii, Ethos 5/1992 nr 1
• Adam Lepa, Świat propagandy, Tygodnik Katolicki "Niedziela", Częstochowa 1994
• Adam Lepa, Świat manipulacji, Tygodnik Katolicki "Niedziela", Częstochowa 1997
• Janusz Nagórny, Posłannictwo chrześcijan w świecie. T.1: Świat i wspólnota, Redakcja Wydawnictw KUL, Lublin 1997
• Tadeusz Reroń, Zagrożenia ze strony środków społecznego komunikowania [w:] Teologia moralna wobec współczesnych zagrożeń, red. J. Nagórny, A. Derdziuk, Wydaw. Diecezjalne, Lublin, Sandomierz 1999
• Adam Lepa, Pedagogika mass mediów, Archidiecezjalne Wydaw. Łódzkie, Łódź 1999
• Zenon Hanas, Różne formy manipulacji człowiekiem, Communio: Międzynarodowy Przegląd Teologiczny 20/2000 nr1, s. 55-67
• Zenon Hanas, O różnych formach manipulacji człowiekiem, portal Opoka [dostęp: 04.06.2014]

Wybrane wypowiedzi Jana Pawła II o manipulacji

Te zasady, a także inne, im pokrewne, muszą stanowić tamę przeciw wszelkim zamachom na życie od chwili jego poczęcia aż do naturalnego kresu; przeciw agresjom wojennym oraz stosowaniu broni jako narzędzia zniszczenia; przeciw korupcji, która przenika do szerokich warstw społeczeństwa, a czasem zyskuje wymiary międzynarodowe; przeciw nieuprawnionemu naruszaniu sfery prywatnej przez władze, które sankcjonują przymusową sterylizację lub ustawy ograniczające prawo do życia; przeciw kłamliwym kampaniom reklamowym, które przesłaniają prawdę i kształtują styl życia całych narodów; przeciw monopolom, które próbują udaremniać zdrowe inicjatywy i ograniczać wzrost całych społeczeństw; przeciw szerzeniu się narkomanii, która odbiera siły młodym, a nawet może ich zabić.

— Budujcie świat bardziej ludzki i sprawiedliwy, 6

Linki zewnętrzne

• Hasło "Manipulacja w reklamie" w Zintegrowanej Bazie Tekstów Papieskich