Totalitaryzm

Treść hasła pochodzi z publikacji „Wielka Encyklopedia Nauczania Jana Pawła II”, Polskie Wydawnictwo Encyklopedyczne, Radom 2014
Autor hasła: Stanisław Koller

Totalitaryzm – łac. totalis: cały, całkowity – forma sprawowania rządów, a zarazem uzasadniająca ją teoria, zmierzająca do bezwzględnego podporządkowania jednostki i wszelkich przejawów życia społecznego władzy państwowej, wskutek czego człowiek staje się jedynie funkcją państwa lub społeczeństwa. Totalitaryzm podporządkowuje jednostkę kolektywowi, partii, państwu, a następnie samej ideologii. Jest zaprzeczeniem indywidualistycznego liberalizmu, głoszącego z kolei absolutną suwerenność jednostki wobec społeczeństwa. W XX wieku totalitaryzm, posługując się nowoczesną techniką i organizacją pracy, stał się nowoczesną formą tyranii i despotyzmu, zapewniającą rządzącym o wiele skuteczniejszą kontrolę nad społeczeństwem.

Cechami ustrojów o charakterze totalitarnym są: wykluczający wszelką demokrację bezwzględny autorytet jednej władzy naczelnej, sprawowanej poza wszelką kontrolą prawną, narzucający przymus w stosunkach państwo – obywatel i łamiący szereg podstawowych praw człowieka; oficjalna, obowiązująca wszystkich ideologia, która przez częściową i jedynie "prawdziwą" interpretację rzeczywistości zmierza do opanowania umysłów wszystkich obywateli, często głosząca radykalne zerwanie z przeszłością i permanentną rewolucję; cenzura zmierzająca do ograniczenia wolności myśli i słowa; centralne sterownie propagandą, siłami zbrojnymi i gospodarką; rządy monopartii; terror na ogromną skalę aparatu biurokratycznego i policyjnego; wyraźnie zdefiniowany wróg zewnętrzny i wewnętrzny; sterowane poparcie publiczne; wykształcenie charyzmatycznych przywódców; monumentalizm w sztuce, połączony z wrogością do form uznanych za zdegenerowane i z nihilistycznym lub bardzo wybiórczym stosunkiem do tradycji. Przykładami takich ustrojów mogą być: włoski faszyzm, nazizm hitlerowski, komunizm.

Wśród przyczyn totalitaryzmu można wymienić: ambicje modernizacyjne i mocarstwowe; rozczarowanie do demokracji, jej kryzys lub niedostatek; ideologiczną wiarę w skuteczność rządzenia; predyspozycje własne. Z punktu widzenia psychologii (E. Fromm, H. Arendt) totalitaryzm jest przejawem charakterystycznej dla nowoczesnych społeczeństw masowych "ucieczki od wolności" bądź pustki duchowej w wyniku zeświecczenia. Niektórzy (Z. Brzeziński, C. Friedrich) podkreślają niezmienność, nieodwracalność i jednolitość totalitaryzmu. Nowsze ujęcia pozostawiają miejsce na ewolucję, niestabilność, a nawet elementy pluralizmu.

Totalitaryzm ma swoje przesłanki filozoficzne. Można je znaleźć u Platona (merytokratyczna dyktatura filozofów), N. Machiavellego (teoria skutecznej władzy), J.J. Rousseau (absolutystyczna hegemonia władzy powszechnej), G. Babeufa (pierwowzór komunistycznej dyktatury ludu), L.A. Blanquiego (umiejętne stosowanie przemocy), w absolutystycznych doktrynach I. Kanta i G.W.F. Hegla, w teorii walki klas i dyktatury proletariatu Marksa, Engelsa, Lenina, i wielu innych.

Pojęcie totalitaryzmu związane jest na ogół z procesami zachodzącymi w społeczeństwach XX wieku (Niemcy, Włochy, ZSRR), ale można wskazać przykłady społeczeństw wcześniejszych, w których podobne procesy miały miejsce. Należą do nich: idealna republika Platona, Rzym za czasów Dioklecjana, carska Rosja, Genewa pod władzą J. Kalwina, maoistowskie Chiny czy też poddane totalitarnemu racjonalizmowi technologicznemu USA.

Zjawisko totalitaryzmu rozpatruje się współcześnie na płaszczyźnie: ideologicznej, religijnej, historycznej, politycznej, społecznej, socjologicznej, psychologicznej, pedagogicznej, a także antropologicznej.

Nauczanie Kościoła nt. totalitaryzmu

W dokumentach nauki społecznej Kościoła wielokrotnie występuje potępienie totalitaryzmu, zarówno w jego teoretycznej, jak i praktycznej postaci. Pierwszą reakcją przeciw totalitaryzmowi była encyklika Piusa XI Quadragesimo anno, która eksponując zasadę pomocniczości, potępiła włoski korporacjonizm faszystowski, stanowiący o dominacji państwa. Rozprawiając się z totalitaryzmem, papież ten wydał encyklikę o błędach faszyzmu Non abbiamo bisogno. Potępienia narodowego socjalizmu (hitleryzmu) dokonał w encyklice Mit brennender Sorge, potępienia komunizmu w encyklice Divini redemptoris, zaś potępienia metod rewolucji w Meksyku w encyklice Nos es muy conocida. Pius XII wyraził swój stosunek do totalitaryzmu państwowego w encyklice Summi pontificatus, a w radiowym orędziu wigilijnym z 1942 roku, w którym wymienia siedem wolności gospodarczych, doszukać się można obrony przed postępującą dominacją ekonomiczną państwa. Jan XXIII – zarówno w encyklice Mater et magistra, jak i w Pacem in terris – zajął postawę obrońcy praw człowieka przed każdą formą niesprawiedliwości ze strony każdego ustroju państwowego: ostrzega przed błędnymi ideologiami społecznymi, formułuje szereg postulatów pod adresem rządzących, domaga się przestrzegania praw należnych jednostce, preferuje zasady pokoju społecznego, postuluje powołanie międzynarodowych organów władzy. Sobór Watykański II w Gaudium et spes powtórzył społeczną naukę papieży. Paweł VI w Populorum progressio tak dalece dostrzegał totalitaryzm wielu ustrojów politycznych i gospodarczych w świecie, iż przyznał uciśnionym warstwom prawo do rewolucji.

Wybrane wypowiedzi Jana Pawła II o związkach zawodowych

—

—

Linki zewnętrzne

• Hasło [http:// "totalitaryzm"] w Zintegrowanej Bazie Tekstów Papieskich