Prawa człowieka
Treść hasła pochodzi z publikacji „Wielka Encyklopedia Nauczania Jana Pawła II”, Polskie Wydawnictwo Encyklopedyczne, Radom 2014 Autor hasła: Henryk SKOROWSKI
Prawa człowieka - – swoista kategoria należnych człowiekowi uprawnień na płaszczyźnie publiczno-prawnej. Ich źródłem i podstawą jest godność osoby ludzkiej.
Podstawowe prawa i wolności człowieka są jednym z wiodących problemów współczesnej rzeczywistości. Wywołują one nie tylko naukowe dociekania, ale także praktyczne działania służące ich ochronie w rzeczywistości społeczno-politycznej. Problematyka praw człowieka zajmuje istotne miejsce w nauczaniu społecznym Kościoła. Można powiedzieć, że jest ona zawarta od początku w samej istocie chrześcijańskiej myśli teologicznej, choć wyraźnie zaktualizowana została stosunkowo późno – od pontyfikatu Leona XIII i jego encykliki Rerum novarum (1891).
Spis treści
Problematyka praw człowieka w nauczaniu Jana Pawła II
Jan Paweł II przez wielu jest uważany już dziś za „Papieża praw człowieka”. Takie twierdzenie zdaje się być w pełni uzasadnione, biorąc pod uwagę fakt, że niewiele jest dokumentów i przemówień, w których Papież nie mówiłby na ten temat. Dla Jana Pawła II kwestię wiodącą w zakresie problematyki praw człowieka stanowi zagadnienie godności człowieka jako osoby. Stoi on na stanowisku, że wszelka analiza dotycząca praw człowieka musi koniecznie wychodzić z tych samych przesłanek, mianowicie, że każdy byt ludzki posiada godność [1]. Szczególnie encyklika Redemptor hominis zawiera głęboką analizę godności osoby ludzkiej.
Całą antropologię Jana Pawła II można sprowadzić do trzech twierdzeń: człowiek jest dwujednią elementu cielesnego i duchowego, człowiek jest osobą, człowiek posiada osobową godność. Najistotniejszymi elementami Papieskiej antropologii są prawdy: o nadprzyrodzonej godności człowieka i o równości wszystkich w ich godności.
W świetle nauczania Jana Pawła II godność osoby ludzkiej wyznacza koncepcję absolutnych i integralnych praw człowieka. Papież opowiada się za koncepcją absolutnych praw. Wynika to z faktu, że godność osoby, jako podstawa normatywna, nie jest wynikiem umowy społecznej, historycznego rozwoju sił wytwórczych i stosunków społecznych, stanowienia władzy. Stąd też przysługujące człowiekowi prawa są prawami, których istnienie także nie zależy od ustanowienia jakiejkolwiek władzy czy społeczeństwa. Są to prawa nadrzędne w stosunku do społeczeństwa i państwa, a także uprzednie w stosunku do nich.
Jan Paweł II głosi też tzw. koncepcję integralnych praw człowieka. Integralność oznacza nierozerwalną jedność wszystkich praw należnych osobie ludzkiej. W papieskiej koncepcji praw człowieka stoi ona w ścisłej relacji z godnością osoby. Za integralnością tych praw przemawia przede wszystkim ich wynikanie z godności człowieka, która jest niepodzielna, oraz ich funkcja, również związana z godnością osoby ludzkiej. Zasadniczą funkcję praw człowieka stanowi ochrona i zabezpieczenie godności każdego człowieka we współczesnej mu rzeczywistości społeczno-polityczno-gospodarczo-kulturowej. Zabezpieczenie zaś godności człowieka faktycznie dokonuje się poprzez zapewnienie wszystkich praw: wolnościowych, społecznych i solidarnościowych. Trudno bowiem mówić o ochronie człowieka w jego godności bez np. odpowiedniej egzystencji, bez posiadania pracy będącej źródłem utrzymania człowieka, bez własności będącej podstawą bytu, bez dostępu do dóbr kultury itp., tzn. bez zagwarantowania człowiekowi praw społecznych i solidarnościowych. Jest to istotne, ponieważ niejednokrotnie we współczesnej rzeczywistości uważa się, że jedynie prawa wolnościowe służą zabezpieczeniu godności osobowej człowieka.
Na podstawie dokumentów i przemówień Jana Pawła II można sporządzić katalog praw, które Papież uważa za najważniejsze. Zalicza do nich następujące prawa: do życia, wolności i bezpieczeństwa osobistego, do wyżywienia, odzienia i mieszkania, do opieki zdrowotnej, odpoczynku i rozrywki, do wolności słowa, do nauki i kultury, wolności myśli, sumienia i wyznania, prawo do wyznawania własnej religii indywidualnie i zbiorowo, publicznie i prywatnie, do wyboru określonego stanu lub zawodu, do założenia rodziny przy zapewnieniu warunków koniecznych do rozwoju życia rodzinnego, do pracy i własności, do godziwych warunków pracy i sprawiedliwego wynagrodzenia za pracę, do zebrań i zrzeszania się, do swobodnego poruszania się i podróżowania wewnątrz i na zewnątrz własnego kraju, do narodowości i do miejsca zamieszkania, do uczestnictwa w życiu politycznym i swobodnego wyboru ustroju politycznego państwa, do którego się przynależy, do życia w pokoju, zdrowym środowisku, do rozwoju [2].
Szczególne miejsce w nauczaniu Jana Pawła II zajmuje prawo do życia. Jemu poświęca najwięcej miejsca i poddaje je najgłębszej interpretacji. Wynika to z faktu istotnego zagrożenia tego prawa we współczesnej rzeczywistości. W encyklice Evangelium vitae Papież stwierdza: Głoszenie to (szacunku do życia) staje się szczególnie naglące dzisiaj, gdy lęk budzą coraz liczniejsze i poważniejsze zagrożenia życia ludzi i narodów, zwłaszcza życia słabego i bezbronnego. Obok dawnych, dotkliwych plag, takich jak nędza, głód, choroby endemiczne, przemoc i wojny, pojawiają się dziś plagi nowe, przybierające nieznane dotąd formy i niepokojące rozmiary [3]. U podłoża wszelkich zagrożeń ludzkiego życia tkwi, zdaniem Jana Pawła II, źle pojęta wolność: Znaczna część opinii publicznej usprawiedliwia przestępstwa przeciw życiu w imię prawa do indywidualnej wolności i wychodząc z tej przesłanki domaga się nie tylko ich niekaralności, ale wręcz aprobaty państwa dla nich, aby móc ich dokonywać z całkowitą swobodą [4].
Papież uzasadnia tezę o życiu jako dobru fundamentalnym człowieka. Z prawdy o świętości życia ludzkiego wynika w sposób oczywisty zasada jego nienaruszalności. Zasada ta z jednej strony zakazuje niszczenia życia, z drugiej zaś strony nakazuje jego bezwzględne poszanowanie. Treścią prawa do życia jest zarówno sama nietykalność życia, jak i jakość zdrowia, warunków bytowych człowieka i to wszystko, co w jakikolwiek sposób warunkuje życie i zdrowie [5].
Jan Paweł II ukazuje te zjawiska, które we współczesnym świecie godzą w prawo do życia; stoją w sprzeczności z tym prawem i mają charakter bezpośredniego niszczenia życia. Chodzi tu przede wszystkim o: zabójstwa, ludobójstwa, samobójstwa, przerywanie ciąży, manipulacje i doświadczenia na ludzkim embrionie, eutanazję. Jasną ocenę tych zjawisk daje Papież, klasyfikując je jednoznacznie w kategoriach zła: nie powinno to dziwić, ponieważ zabójstwo ludzkiej istoty, która jest obrazem Bożym, stanowi grzech szczególnie ciężki [6]. Są to także te działania, które co prawda nie mają charakteru bezpośredniego niszczenia życia, ale wprowadzają istotny czynnik jego zagrożenia. Chodzi tu np. o zjawiska: terroryzmu, tortur, naruszania całości psychofizycznej człowieka, nieludzkich warunków życia i pracy [7].
Nowym elementem w zakresie papieskiej nauki o prawach człowieka jest ich tzw. indywidualizacja i uniwersalizacja.
Indywidualizacja wyraża się w tym, że Papież zajmuje się położeniem różnych kategorii osób i prawami im przysługującymi. Stąd w swoim wykładzie dotyczącym praw człowieka nie rozpatruje jedynie praw ogólnych, ale prawa: dzieci, matek, młodzieży, emigrantów, grup zawodowych, „gastarbeiterów”, inteligencji, bezrobotnych, upośledzonych, chorych itp. Natomiast uniwersalizacja oznacza, że prawa przysługujące osobie ludzkiej jako jednostce w wykładzie Papieża łączone są z prawami określonych społeczności, takich jak: rodzina, naród, społeczność państwowa. Stąd też szeroki wykład praw rodziny, narodu, państwa itp.
Charakteryzując nauczanie Jana Pawła II na temat praw człowieka, należy podkreślić, iż szczególne miejsce zajmuje w nim prawo do wolności religijnej. Można powiedzieć, iż nauczanie to idzie w kierunku ukazania wolności religijnej jako prawa naczelnego, a nawet więcej, jako podstawy wszystkich innych praw wolnościowych przysługujących człowiekowi. Jan Paweł II podejmując to zagadnienie, stwierdza wprost: Mam tu na myśli sprawę swobody wiary religijnej, która jest podstawą wszystkich innych swobód i jest nierozerwalnie związana z nimi wszystkimi ze względu na samą godność przysługującą osobie ludzkiej [8].
Przypisy
Bibliografia
Dzieła Jana Pawła II
- Centesimus annus, 13; 47; 49;
- Wystąpienie w ONZ, 1979;
- Redemptor hominis17;
- Orędzia na Światowy Dzień Pokoju, 1981; 1988; 1991;
- Veritatis splendor, 31;
- Bibliografia wypowiedzi z lat 1978-1999, „Ethos” 1999, 45-46.
Publikacje innych autorów
- L. Kaczmarek, Godność i prawa człowieka w nauczaniu Jana Pawła II, „Chrześcijanin w Świecie” 1981, 5(101);
- J.F. Mazurek, Prawa człowieka w nauczaniu społecznym Kościoła, Lublin 1991; tenże, Godność osoby ludzkiej podstawą praw człowieka, Lublin 2001;
- A. Rauscher, Jan Paweł II o prawach człowieka, „Ethos” 1993, 2-3(21-22);
- H. Skorowski, Problematyka praw człowieka, Warszawa 1996;
- T. Styczeń, Człowiek i jego prawa w nauczaniu Jana Pawła II, czyli chrześcijanin wobec wartości ludzkich dziś, „Ethos” 1993, 2-3(21-22).
Wybrane wypowiedzi Jana Pawła II nt. praw człowieka
Człowiek jest stworzeniem Bożym i dlatego prawa człowieka biorą początek z Boga, wpisane są w zamysł stworzenia i są objęte planem odkupienia. Można by wręcz powiedzieć, używając śmiałego sformułowania, że prawa człowieka są także prawami Boga.
Kościół uczy szacunku dla każdego człowieka i dla każdego ludzkiego życia. Głosi sprawiedliwość i miłość, podkreśla znaczenie zarówno obowiązków, jak i praw: praw i obowiązków obywateli, pracodawców i pracowników, rządu i społeczeństwa.
Istnieją bowiem pewne podstawowe prawa ludzkie, których nie wolno nigdy odebrać żadnemu człowiekowi, ponieważ są one zakorzenione w samej naturze osoby i odzwierciedlają obiektywne i nienaruszalne nakazy uniwersalnego prawa moralnego. Te prawa stanowią podstawę i miarę każdej ludzkiej społeczności i organizacji. Szacunek dla każdego człowieka, dla jego godności i praw musi zawsze być inspiracją i zasadą wiodącą wszelkich waszych dążeń do umocnienia demokracji i tkanki społecznej waszego kraju.
Czytając encyklikę (Rerum novarum - przyp. red. WikiJP2) w kontekście całego bogatego nauczania Papieża Leona XIII zauważamy, że ukazuje ona w istocie rzeczy konsekwencje w dziedzinie gospodarczo-społecznej błędu mającego szerszy zasięg. Błąd ten — jak już powiedzieliśmy — kryje się w koncepcji ludzkiej wolności oderwanej od posłuszeństwa prawdzie, a zatem również od obowiązku poszanowania praw innych ludzi. Treścią wolności staje się wówczas miłość samego siebie posunięta aż do wzgardzenia Bogiem i bliźnim, miłość, która prowadzi do bezgranicznej afirmacji własnej korzyści i nie daje się ograniczyć żadnymi nakazami sprawiedliwości. Ten właśnie błąd doprowadził do skrajnych konsekwencji w serii tragicznych wojen, które wstrząsnęły Europą i światem między rokiem 1914 a 1945. Źródłem tych wojen był militaryzm i agresywny nacjonalizm oraz związane z nimi formy totalitaryzmu, a także walka klas, konflikty wewnętrzne i ideologiczne. Bez straszliwego ładunku nienawiści i uraz, narosłego wskutek tak licznych niesprawiedliwości w stosunkach międzynarodowych oraz wewnątrz poszczególnych Państw, nie byłyby możliwe wojny tak okrutne, angażujące energie wielkich Krajów, podczas których nie cofnięto się przed pogwałceniem najświętszych praw ludzkich, zaplanowano i zrealizowano zagładę całych Narodów i grup społecznych. Przypomnijmy tu w szczególności Naród żydowski, którego straszliwy los stał się symbolem aberracji, do jakiej może dojść człowiek, gdy zwróci się przeciwko Bogu.
Na drodze pożądanego nawrócenia, prowadzącej do przezwyciężenia przeszkód naturalnych w rozwoju, można już wskazać jako na wartość pozytywną i moralną rosnącą świadomość współzależności między ludźmi i narodami. Fakt, że ludzie w różnych częściach świata odczuwają jako coś, co dotyka ich samych, różne formy niesprawiedliwości i gwałcenie praw ludzkich dokonujące się w odległych krajach, których być może nigdy nie odwiedzą, jest dalszym znakiem pewnej rzeczywistej przemiany sumień, przemiany mającej znaczenie moralne.
Faktyczne uznanie osobowej godności każdej ludzkiej istoty wymaga poszanowania, obrony i popierania jej praw. Chodzi tu o prawa naturalne, uniwersalne i nienaruszalne: żadna jednostka, żadna grupa, władza ani państwo — nikt nie może ich zmienić, a tym bardziej znieść, gdyż prawa te pochodzą od samego Boga.
Nietykalność osoby, będąca odzwierciedleniem nietykalności samego Boga, wyraża się przede wszystkim i w sposób zasadniczy w nietykalności ludzkiego życia. Powszechne, skądinąd słuszne, wystąpienia w obronie ludzkich praw, takich jak na przykład prawo do opieki lekarskiej, do dachu nad głową, do pracy, do założenia rodziny i do kultury, są fałszywe i złudne, jeśli nie staje się z największą determinacją w obronie prawa do życia, będącego pierwszym i podstawowym prawem osoby ludzkiej, oraz warunkiem wszystkich innych jej praw.
Poszanowanie osobistej godności, za którym idzie obrona i krzewienie praw ludzkich, wymaga uznania religijnego wymiaru człowieka. Wymóg ten nie jest po prostu sprawą „wyznania”, ale jest głęboko wrośnięty w samą rzeczywistość człowieka. W istocie, związek z Bogiem jest elementem konstytutywnym samego „być” i „istnieć” człowieka: bo w Bogu „żyjemy, poruszamy się i jesteśmy” (Dz 17, 28). I choć nie wszyscy wierzą w tę prawdę, ci, którzy są o niej przekonani, mają prawo do tego, by ich wiara spotykała się z należnym poszanowaniem, podobnie jak będące jej konsekwencją w życiu indywidualnym i wspólnotowym decyzje. Na tym właśnie polega prawo do wolności sumienia i wolności religijnej, którego faktyczne uznanie jest jednym z najwyższych dóbr i najpoważniejszych obowiązków każdego ludu, który naprawdę ma wolę zabezpieczenia dobra osoby i społeczności. „Wolność religijna, niezbywalny wymóg godności każdego człowieka, leży u podstaw wszystkich praw ludzkich, a więc jest niezbędnym czynnikiem dobra osoby i całego społeczeństwa, jak również osobistej realizacji każdego. Wynika stąd, że prawo jednostek i wspólnot do wyznawania i praktykowania własnej religii jest istotnym warunkiem pokojowego współżycia między ludźmi. (...) Cywilne i społeczne prawo do wolności religijnej, dotykając najgłębszej sfery duszy, staje się niejako punktem odniesienia i probierzem innych podstawowych praw” (JAN PAWEŁ II, Orędzie na XXI Światowy Dzień Pokoju - 8 grudnia 1987: AAS 80 (1988), 278 i 280).
