Wina moralna
do edycji
ks. Sławomir NOWOSAD
Michał WYROSTKIEWICZ
Wina moralna – osobiste doświadczenie osoby rodzące się w sumieniu, przeżywane jako coś przygnębiającego, przytłaczającego i dręczącego. Polega na samoobserwowaniu, samooskarżeniu i samopotępieniu osoby przez jej świadomość moralną. Powstaje w następstwie świadomych, wolnych i błędnych (niezgodnych z obiektywnym ładem moralnym i wartościami) decyzji. Wywodzi się z pragnienia odpowiedzialnego korzystania z wolności.
Niekiedy używa się zamiennie dwu terminów: „wina” i „grzech”. Jednakże w ścisłym rozumieniu obydwu pojęć trzeba wyraźnie określić zasadniczą różnicę: o ile pojęcie winy (winy moralnej) jest kategorią etyczną, o tyle pojęcie grzechu przenosi na płaszczyznę religijną, właściwą do rozpoznania jedynie w duchu wiary. Według S. Rosika: pojęcie grzechu ma charakter sakralny i choć jest pojęciem ogólnoludzkim, występuje ono w świadomości moralnej tych wszystkich, którzy uznają rzeczywistość Boską i transcendentną, ma więc znamię wybitnie religijne; nie można [...] więc odnieść go do aktów moralnych ludzi areligijnych, których, podobnie jak wszystkich, dotyka poczucie winy [1].
W perspektywie chrześcijańskiej wina moralna jest ściśle związana z grzechem: grzech implikuje winę moralną, ona zaś zakłada grzech, jest jego konsekwencją. Gdy człowiek świadomie popełnia grzech śmiertelny, obraża Boga, który nadał mu prawo, i tym samym staje się winnym wobec całego prawa [2]. Doświadczenie i poczucie winy moralnej wiąże się ściśle z uznaniem osobistej odpowiedzialności za własne życie, za własne działanie jako konsekwencję wolności; ta osobista odpowiedzialność łączy poczucie winy i poczucie grzechu. Możliwa jest jednak taka sytuacja, że człowiek popełnia grzech, a więc zaciąga winę moralną, lecz nie towarzyszy temu poczucie winy. Jan Paweł II pisze: Istnieją winy, których nie dostrzegamy, ale które mimo to nie przestają nimi być, ponieważ to my nie chcieliśmy dotrzeć do światła (por. J 9,39-41)[3].
Ze względu na zróżnicowaną naturę grzechów należy mówić o różnych stopniach winy moralnej. Człowiek jest odpowiedzialny i ponosi winę moralną za czyny ludzkie – świadome i wolne. Duże znaczenie w ocenie ciężkości winy moralnej mają też okoliczności i intencja. Gdy zachodzi przeszkoda dla dobrowolności, następuje proporcjonalne zmniejszenie odpowiedzialności, a nawet jej zniesienie. Człowiek nie zaciąga winy moralnej za fizyczne zło, będące skutkiem ubocznym i zamierzonym pośrednio, oraz za zło fizyczne bezpośredniego skutku zewnętrznego, jeżeli zamierzając ten skutek, tym samym aktem wolnej woli odnosi go do dobra moralnego. Kiedy jednak takie działanie powoduje naruszenie dobra moralnego, wówczas sprawca ponosi winę moralną. Wskutek okoliczności lub intencji czynu można zaciągnąć ciężką winę moralną nawet wówczas, jeśli materia przekroczonych powinności moralnych jest lekka. Wina moralna, zawierając w sobie obiektywne odniesienie do naruszanego prawa i wartości, pojawia się również wtedy, gdy sprawca wprost nie przyznaje się do niej lub jej nie dostrzega, ponieważ – przez ignorancję – nie poznał swoich zobowiązań moralnych. Akty ‘’intrinsece malum niezależnie od okoliczności, jeśli spełnione są z wystarczającą świadomością i dobrowolnie, zawsze powodują ciężką winę moralną. Nikt z „potomków Adama” nie ponosi winy moralnej za grzech pierworodny [4].
Kategoria winy moralnej jest obecna w papieskim nauczaniu dotyczącym moralności życia społecznego. Ponoszą ją działający wbrew przyjętemu ładowi moralnemu oraz ci, którzy wykazują się biernością i zaniedbaniem w realizowaniu jego postulatów. Tym, co w znacznym stopniu zmniejsza winę moralną, są „struktury grzechu”, jednak one jej nie znoszą. Winni są ci, którzy tak kształtują warunki społeczne, iż prowadzą one do degradacji obyczajów i odciągają od wartości moralnych. Wina moralna zawsze jest osobistym doświadczeniem konkretnego człowieka, a wina społeczna stanowi pojęcie analogiczne [5].
Poważnym niebezpieczeństwem we współczesnym świecie jest zanik poczucia winy moralnej: prowadzi do rozkładu moralności całego społeczeństwa, ponieważ podaje w wątpliwość obiektywność prawa moralnego w ogóle i neguje absolutny charakter moralnych zakazów, dotyczących określonych czynów ludzkich, a ostatecznie wprowadza zamęt w dziedzinę wszelkich sądów o wartościach [6]. Poczucie winy moralnej jest potwierdzeniem wiary w Boga i miłości do Niego oraz świadectwem zachowania godności osoby, mimo utraty łaski uświęcającej. Zdrowe poczucie winy moralnej rodzi się, gdy człowiek dostrzega swą słabość i rozumie swój błąd, a uznając się za grzesznika, otwiera się na łaskę kochającego Boga. Jest ono niezbędnym warunkiem do wzbudzenia autentycznego żalu za grzech i nawrócenia, a w konsekwencji odpuszczenia grzechu [7]. Właściwe poczucie winy moralnej jest wynikiem otwarcia się osoby na Ducha Świętego, który przekonuje świat o grzechu [8]. Wina moralna, chociaż przytłacza wewnętrznie człowieka, ma pozytywną funkcję – doprowadza do Zbawiciela: pozwala odkryć grzech oraz przyjąć postawę skruchy i pokuty. Każda wina moralna człowieka została zmazana przez zbawczą ofiarę Chrystusa [9]. Kościół ma prawo odpuszczania win moralnych; niektóre są odpuszczane w tym życiu, inne w przyszłym. Wina moralna nie jest przyczyną kary doczesnej [10]. Winę moralną należy odróżniać od fałszywego (chorobliwego) poczucia winy, które nie jest konsekwencją grzechu, ale rodzi się z przekonania o przekroczeniu nieuzasadnionych zakazów. Można temu zapobiec przez właściwą formację moralną.
- Christifideles laici 3-4;
- Dominus et Vivificantem 33-41; 55-57;
- Dives in Misercordia 4-6;
- Evangelium Vitae 68-74;
- Reconciliatio et paenitentia 13-18; 31;
- Veritatis Splendor 35-83, 102-105.
- Katechezy Ojca Świętego Jana Pawła II. Jezus Chrystus. Kraków-Ząbki 1999. 6; 8; 10;
- Salvifici doloris 11.
- Apel do sekretarza ONZ, 15.05.1989.
- J. Troska. Współczesne koncepcje winy i zła moralnego. CzST 14:1986;
- S. Rosik. Wezwania i wybory moralne. Refleksje teologicznomoralne. Lublin 1992;
- I. Mroczkowski. Duch, który przekonywa świat o grzechu. W: Duch Święty w posłudze Kościoła wobec świata. Red. J. Nagórny, J. Gocko. Lublin 1999;
- Tenże. Zło i grzech. Studium filozoficzno-teologiczne. Lublin 2000.
