Artyści
Treść hasła pochodzi z publikacji „Wielka Encyklopedia Nauczania Jana Pawła II”, Polskie Wydawnictwo Encyklopedyczne, Radom 2014 Autor hasła: Renata Dulian
Artyści – franc. arte – twórcy lub odtwórcy dzieła sztuki. Mogą być artyści różnych rodzajów sztuki, np. artyści malarze, artyści rzeźbiarze, artyści graficy.
Sobór Watykański II podkreślił wielkie znaczenie literatury i sztuki w życiu człowieka. Każdy człowiek, jak i grupy społeczne każdego narodu, zdołał dojść do pełnego rozwoju życia kulturalnego, odpowiadającego jego własnym uzdolnieniom i tradycjom [1]. Artyści tworzący sztukę kościelną swym natchnieniem służą chwale Bożej i Kościołowi, dlatego powinni pamiętać, że chodzi o naśladowanie Boga i o tworzenie dzieł służących kultowi katolickiemu, zbudowaniu wiernych i pogłębieniu ich pobożności oraz formacji religijnej. Kościół ma inspirować, stąd zawsze był przyjacielem sztuk pięknych, stale szukał ich szlachetnych usług i kształcił artystów, aby przedmioty należące do kultu, jako znaki i symbole rzeczywistości, były godne, ozdobne i piękne. Kościół słusznie uważał się jakby za arbitra w sprawach sztuki, osądzając, które z dzieł artyści wpajają ducha kościelnej i świętej liturgii wiarą, pobożnością i tradycyjnymi zasadami oraz czy nadają się do użytku sakralnego. Pius XI w Vigilanti cura pisał, że jest rzeczą konieczną i naglącą usilnie się o to starać, aby cokolwiek wiek obecny z daru Bożego wniósł do nauki, do sztuki czy techniki, służyło prawdziwie chwale Bożej, zbawieniu dusz i szerzeniu Królestwa Chrystusowego.
Kościół przywiązuje szczególną wagę do dialogu ze sztuką, pragnąc zawrzeć nowe przymierze z artystami. Wyraził to Paweł VI w przemówieniu skierowanym do artystów w Kaplicy Sykstyńskiej (07.05.1964). Kościół żywi nadzieję, że współpraca przyniesie nowe odkrycie piękna i pomoże we właściwy sposób zaspokoić potrzeby chrześcijańskiej wspólnoty.
Spis treści
Nauczanie Jana Pawła II nt. artystów
Najpełniej o artystach i sztuce wypowiada się Jan Paweł II w Liście do artystów. Nazywa ich tu „genialnymi twórcami piękna”. Przedstawia, jaka jest różnica między artystą a twórcą: „Ten, kto stwarza, daje samo istnienie, wydobywa coś z nicości – ex nihilo sui et subiecti, i ten ściśle określony sposób działania jest właściwy wyłącznie Wszechmogącemu. Twórca wykorzystuje coś, co istnieje i czemu on nadaje formę i znaczenie. Taki sposób działania jest właściwy człowiekowi jako obrazowi Boga. Bóg powołał człowieka do istnienia powierzając mu zadanie bycia twórcą. W twórczości artystycznej człowiek bardziej niż w jakikolwiek inny sposób objawia się jako obraz Boży i wypełnia to zadanie przede wszystkim kształtując wspaniałą materię własnego człowieczeństwa, a z kolei także sprawując twórczą władzę nad otaczającym go światem. Boski artysta, okazując artyście ludzkiemu łaskawą wyrozumiałość, użycza mu iskry swej transcendentnej mądrości i powołuje do udziału w swej twórczej mocy” [2]. Tworząc dzieło, artysta wyraża samego siebie tak, że jego twórczość stanowi szczególne odzwierciedlenie jego istoty, tego, kim jest i jaki jest. Artysta, kiedy tworzy dzieło, nie tylko powołuje je do życia, ale przez to dzieło objawia swoją osobowość. Poprzez swoje dzieła artysta rozmawia i porozumiewa się z innymi. Istotnym elementem rozważań o sztuce jest piękno, bo kiedy Bóg widział, że było dobre to, co stworzył, widział zarazem, że to było piękne. Według Jana Pawła II piękno jest bowiem widzialnością dobra, tak jak dobro jest metafizycznym warunkiem piękna. Rozumieli to dobrze Grecy, którzy używali wspólnego pojęcia kalokagathia, czyli piękno-dobroć. Platon pisze, że Potęga schroniła się w naturze piękna [3]. Artysta w szczególny sposób obcuje z pięknem. Piękno jest jego powołaniem, zadanym mu przez Stwórcę wraz z darem „talentu artystycznego”. Jan Paweł II uważa, że kto dostrzega w sobie tę Bożą iskrę, którą jest powołanie artystyczne – powołanie poety, pisarza, malarza, rzeźbiarza, architekta, muzyka, aktora – odkrywa zarazem pewną powinność: „Nie można zmarnować tego talentu, ale trzeba go rozwijać, ażeby nim służyć bliźniemu. Społeczeństwo potrzebuje artystów. Artyści mają swoje miejsce, gdy idąc za głosem natchnienia tworzą dzieła naprawdę wartościowe i piękne, nie tylko wzbogacają dziedzictwo kulturowe każdego narodu i całej ludzkości, ale pełnią także cenną posługę społeczną na rzecz dobra wspólnego” [4]. Poszukiwanie prawdy i piękna, a także staranie się o ich dalszy rozwój są rzeczywiście szczególną służbą świadczoną ludzkości; jesteśmy świadomi, jak piękno Bożego stworzenia i artystyczne zdolności człowieka podnoszą umysły i serca oraz ubogacają ludzkie życie. Odrębne powołanie każdego artysty określa pole jego służby, a zarazem wskazuje zadania, które go czekają, ciężką pracę, do jakiej musi być przygotowany, i wreszcie odpowiedzialność, którą powinien podjąć. Artysta świadomy tego wszystkiego wie także, że musi działać, nie kierując się dążeniem do próżnej chwały ani żądzą taniej popularności, ani tym bardziej nadzieją na osobiste korzyści. Istnieje pewna etyka czy wręcz duchowość służby artystycznej, która ma swój udział w życiu i w odrodzeniu każdego narodu. Jan Paweł II cytuje C.K. Norwida: „Bo piękno na to jest, by zachwycało / Do pracy – praca, by się zmartwychwstało” [5].
Papież zwraca uwagę na ogromną inspirację dla artystów, jaką jest Pismo Święte. Zarówno dla wierzących, jak i niewierzących dzieła sztuki inspirowane przez Pismo Święte pozostają jakby odblaskiem niezgłębionej tajemnicy, która ogarnia świat i jest w nim obecna. Każda autentyczna inspiracja wykracza poza to, co postrzegają zmysły, i przenikając rzeczywistość, stara się wyjaśnić jej ukrytą tajemnicę. Ma swoje źródło w głębi ludzkiej duszy – tam, gdzie pragnienie nadania sensu własnemu życiu łączy się z nieuchwytnym doznaniem piękna i tajemniczej jedności rzeczy. Wszyscy artyści zdają sobie bowiem sprawę, jak głęboka przepaść istnieje między dziełem ich rąk, nawet najbardziej udanym, a olśniewającą doskonałością piękna dostrzeżonego w chwili twórczego uniesienia. Wszystko, co zdołają wyrazić malując, rzeźbiąc czy tworząc, jest jedynie przebłyskiem owej światłości, która na kilka chwil zajaśniała oczom ich duszy. Każda autentyczna forma sztuki jest swoistą drogą dostępu do głębszej rzeczywistości człowieka i świata. Tym samym stanowi bardzo trafne wprowadzenie w perspektywę wiary, w której ludzkie doświadczenie znajduje najpełniejszą interpretację. To dlatego pełnia prawdy zawarta w Ewangelii musiała od samego początku wzbudzić zainteresowanie artystów, z natury wrażliwych na wszelkie przejawy ukrytego piękna rzeczywistości. Kościół potrzebuje sztuki, aby głosić orędzie, które powierzył mu Chrystus. Rzeczywistość duchowa – niewidzialna, Boża – staje się dzięki niej postrzegalna, a nawet w miarę możliwości pociągająca.
Sztuka oznacza nie tylko właściwą zdolność ujmowania wybranego aspektu tego orędzia, przekładania na język barw, kształtów, dźwięków, które wspomagają intuicję człowieka patrzącego lub słuchającego. Czyni to, nie odbierając samemu orędziu wymiaru transcendentnego ani aury tajemnicy. Dla artystów wielkim źródłem natchnienia może być „ojczyzna duszy”, jaką jest religia. Temat religijny należy do najczęściej podejmowanych przez artystów każdej epoki. Kościół zawsze odwoływał się do ich twórczych zdolności, aby wyjaśnić ewangeliczne orędzie i ukazywać jego konkretne zastosowania w życiu chrześcijańskiej wspólnoty. Chrześcijaństwo, dzięki centralnej prawdzie o Wcieleniu Słowa Bożego, otwiera przed artystami szczególne bogactwo motywów inspiracji.
Jan Paweł II stwierdza, że wszyscy wierzący powinni dawać świadectwo, ale to właśnie artyści obdarzeni bogactwem geniuszu mają ukazywać, że świat jest odkupiony przez Chrystusa; odkupiony jest człowiek, ciało ludzkie, całe stworzenie. To stworzenie oczekuje objawienia się synów Bożych także poprzez sztukę i w sztuce. Papież zwraca uwagę, że każde autentyczne natchnienie zawiera ślad „tchnienia”, w którym Duch Stwórca przenikał dzieło stworzenia. Przekraczając tajemnice prawa, jakie rządzą wszechświatem, Boskie tchnienie Ducha Stwórcy spotyka się z geniuszem człowieka i rozbudza jego zdolności twórcze. Nawiązuje z nim łączność przez swego rodzaju objawienie wewnętrzne, jakie zawiera w sobie wskazanie dobra i piękna oraz budzi w człowieku moce umysłu i serca, przez co uzdalnia go do powzięcia jakiejś idei i do nadania jej formy w dziele sztuki. Słusznie mówi się – choć tylko przez analogię – o działaniu łaski, ponieważ człowiek ma tu możliwość doświadczenia w jakiejś mierze Absolutu, który go przerasta. Piękno jest kluczem tajemnicy i wezwaniem transcendencji. Zachęca człowieka, aby poznał smak życia i umiał marzyć o przyszłości.
Jan Paweł II potrzebuje sztuki. Potrzebuje jej w przekazywaniu swojego orędzia. „Kościół potrzebuje słowa, które zdolne będzie świadczyć i przekazywać Słowo Boże i które jednocześnie będzie słowem ludzkim, zdolnym wnikać w świat mowy dzisiejszych ludzi, taki jaki staje przed nami w dzisiejszej sztuce i publicystyce. Tylko w ten sposób słowo może pozostawać żywe i być odczuwalne przez człowieka” [6].
Papież powołał Papieską Radę ds. Kultury (25.11.1981), która ma na celu zapewnienie kontaktów Kościoła i Stolicy Apostolskiej z kulturą we wszystkich jej przejawach. Ma ona świadczyć przed Kościołem i światem o głębokim zainteresowaniu, jakie ze względu na swą specyficzną misję Stolica Apostolska żywi wobec postępu kultury i owocnego dialogu, jak również ich dobroczynnego spotkania z Ewangelią.
Przypisy
Bibliografia
Dzieła Jana Pawła II
- Przemówienie do artystów i dziennikarzy, 19.11.1980
- Homilia w czasie Mszy św. dla artystów podczas Jubileuszu Roku Odkupienia, Rzym 18.02.1984
- List do artystów, Watykan 1999
- Przesłanie do uczestników Zgromadzenia Plenarnego Papieskiej Rady ds. Kultury, Rzym 2000
- Bibliografia wypowiedzi nt. „Artysta – Sztuka – Kultura” z lat 1978-1996, „Ethos” 1997, 40
- Antologia: Wiara i kultura, Rzym 1986
Publikacje innych autorów
- S. Kowalczyk, Filozofia kultury, Lublin 1996
- J. Marlewski, Kultura jest walką o podmiotowość człowieka. Refleksja o nauczaniu społecznym Jana Pawła II w dziedzinie kultury, „Życie Katolickie” 1986, 10
- A. Rodziński, Osoba i kultura, Warszawa 1985
Wybrane wypowiedzi Jana Pawła II o artystach
W kontekście tego wzniosłego poczucia sensu tajemnicy staje się zrozumiałe, w jaki sposób wiara Kościoła w tajemnicę eucharystyczną wyraziła się w dziejach nie tylko poprzez potrzebę wewnętrznej postawy pobożności, lecz także przez szereg zewnętrznych wyrazów, mających na celu przywołanie i podkreślenie doniosłości sprawowanego wydarzenia. Tu bierze swój początek droga prowadząca stopniowo do określenia specjalnego statutu normującego liturgię eucharystyczną, w poszanowaniu różnych tradycji kościelnych, które prawowicie się wytworzyły. Na tym fundamencie rozwinęło się także bogate dziedzictwo sztuki. Nawiązując do chrześcijańskiej tajemnicy, architektura, rzeźba, malarstwo, muzyka bezpośrednio lub pośrednio znajdowały w Eucharystii motyw wielkiego natchnienia.
Duch Święty - «Tchnienie»(ruah) to Ten, o którym mówi już Księga Rodzaju: «Ziemia zaś była bezładem i pustkowiem: ciemność była nad powierzchnią bezmiaru wód, a Duch Boży unosił się nad wodami» (1, 2). Jakże bliskie są sobie te słowa: «tchnienie» i «natchnienie»! Duch jest tajemniczym artystą wszechświata. W perspektywie trzeciego tysiąclecia pragnę życzyć wszystkim artystom obfitości tych właśnie twórczych natchnień, z których bierze początek każde autentyczne dzieło sztuki.
W tym niezwykłym kompleksie budowli sztuka sakralna wyraziła się z niezwykłą mocą, tworząc dzieła o nieprzemijalnej wartości zarazem estetycznej i religijnej. Jej cechą charakterystyczną stawało się w coraz większej mierze - pod wpływem Humanizmu i Odrodzenia, a później kolejnych nurtów kultury i nauki - zainteresowanie człowiekiem, światem, rzeczywistością historyczną. To zainteresowanie samo w sobie nie jest bynajmniej zagrożeniem dla wiary chrześcijańskiej, skupionej wokół tajemnicy Wcielenia, a zatem wokół objawienia wartości człowieka przez Boga. Przekonują nas o tym właśnie wymienieni tutaj artyści. Wystarczy pomyśleć, jak Michał Anioł wyraża w swoich obrazach i rzeźbach piękno ludzkiego ciała.
