Lekarska etyka

Treść hasła pochodzi z publikacji „Wielka Encyklopedia Nauczania Jana Pawła II”, Polskie Wydawnictwo Encyklopedyczne, Radom 2014
Autor hasła: bp Józef WRÓBEL    

Lekarska etyka – (gr. „ethikos” – zwyczajowy, od „ethos” − obyczaj) – dział etyki zajmujący się moralnymi aspektami relacji między lekarzem i pacjentem oraz między przedstawicielami służby zdrowia. Razem z etyką medyczną i bioetyką tworzy zespół nauk wartościujących postawy i działania, których przedmiotem jest zdrowie i życie człowieka.

Refleksja etyczna towarzyszy od samego początku posłudze lekarza, na co wskazują liczne kodeksy lekarskiej etyki, w tym najsłynniejszy – „Kodeks Hipokratesa”. Lekarska etyka jest przedmiotem myśli humanistycznej, w tym zarówno filozoficznej, jak i religijno-teologicznej. Znaczące podstawy dla lekarskiej etyki stworzyła filozofia i etyka pitagorejska (V-III wiek przed Chr.) z jej ideą świętości życia oraz obowiązkiem jego poszanowania. Idee pitagorejskie były bliskie przesłaniu biblijnemu, w którym świętość życia niewinnego człowieka posiada najbardziej autorytatywne uzasadnienie, a cierpienie i choroba są interpretowane jako zło zaciemniające dobroć Boga Stwórcy. W kontekście tych przesłanek jest też interpretowana posługa lekarza oraz jej pryncypia.

Stary Testament podkreśla, że w sensie właściwym lekarzem jest Pan Bóg. Jednak swoje zmiłowanie okazuje on choremu przez ludzi . „Księga Mądrości” zalicza do różnych darów udzielanych człowiekowi również znajomość elementów biologii istot żywych oraz umiejętność leczenia za pomocą naturalnych środków medycznych . Kantyk pochwalny na cześć sztuki lekarskiej wyśpiewał Syrach . Autorzy starotestamentowi w przychylnym tonie opisują praktyki medyczne oraz środki lecznicze .

Do korzystania z wiedzy i umiejętności lekarzy zachęca także Nowy Testament, wspominając proste metody lecznicze . Wartość posługi lekarskiej afirmuje bezpośrednio Pan Jezus . Sam wielokrotnie okazuje współczucie chorym, pochyla się nad nimi i ich uzdrawia . Władzę tę przekazuje apostołom , a św. Paweł zalicza dar uzdrawiania do charyzmatów .

W kręgach wczesnochrześcijańskich lekarz był uważany za czynnego uczestnika Bożej ekonomii zbawczej, a jego posługa za wypełnienie przykazania miłości bliźniego („miłosierdzie samarytańskie”) − stąd często była zaliczana do aktów diakonii („diakonia lekarska”). Takie rozumienie aktywności lekarskiej zaczęło ulegać procesowi sekularyzacji dopiero w dobie oświecenia, a zwłaszcza w XIX wieku w związku z przyjmowaniem przez opiekę lekarską form instytucjonalnie i prawnie zorganizowanych oraz postrzeganych przez pryzmat funkcji społecznej.

Od wczesnego średniowiecza posługa lekarska stała się też przedmiotem studiów teologów moralistów („Libri paenitentiales” i „Summae theologiae”). Niektórzy autorzy poświęcali jej osobne działy teologii moralnej. Nową epokę w lekarskiej etyce zapoczątkowało szerokie nauczanie Piusa XII, wyrażone w około stu przemówieniach wygłaszanych w czasie audiencji dla różnych grup pracowników służby zdrowia (przeważnie uczestników kongresów medycznych). Inspiracji do tego nauczania dostarczał dynamiczny rozwój nauk medycznych i biomedycznych. Obok zagadnień klasycznych, jak tajemnica zawodowa, mówienie pacjentowi prawdy, relacje z innymi przedstawicielami służby zdrowia, pojawiają się też nowe, a wśród nich: stosowanie środków analgetycznych, sztuczna inseminacja, eugenika, regulacja poczęć, reanimacja i zaniechanie terapii, transplantacja organów, chirurgia plastyczna, psychoterapia. Przy rozwiązywaniu tych problemów Pius XII opierał się na metafizycznej wizji natury człowieka, celowości poszczególnych elementów jego struktury psychofizycznej i hierarchii wartości (prymacie wartości moralnych i duchowych).

Nauczanie Jana Pawła II nt. etyki lekarskiej

Jan Paweł II jest kontynuatorem nauczania Piusa XII. Jego nauczanie dotyczy nowych form prokreacji stechnicyzowanej (zwłaszcza zapłodnienia „in vitro” i klonowania), diagnozy i terapii prenatalnej, technik (manipulacji) genetycznych, ochrony życia poczętego, oddawania organów przez dawcę żyjącego, badań i eksperymentów medycznych, wykorzystania komórek macierzystych, a także podstaw teologicznych i etycznych posługi lekarskiej.

W ujęciu Jana Pawła II posługa lekarska ma charakter samarytański. Jest motywowana miłością solidarną do człowieka będącego w potrzebie, na wzór ewangelicznego miłosiernego Samarytanina . Posługa lekarska nie jest postrzegana jedynie w kategoriach zawodu, ale w duchu powołania i służby, na wzór powołania kapłańskiego. Nie jest też ona rozpatrywana wyłącznie w kategoriach humanistycznych. Pochylając się nad człowiekiem chorym, na wzór ewangelicznego Samarytanina, lekarz jest jednocześnie sługą „Ewangelii życia” i uczestnikiem ekonomii zbawczej, a więc procesu odnowienia całego stworzenia i wyzwolenia go ze skutków grzechu. Inspiracji do takiego ujęcia dostarcza Pismo Święte, a zwłaszcza Nowy Testament, gdzie liczne uzdrowienia dokonane przez Jezusa, a następnie Jego uczniów, są znakiem realizowania się Królestwa Bożego już w rzeczywistości doczesnej, a także znakiem uniwersalnego zasięgu dzieła odkupienia. Posługa lekarska stanowi jednocześnie wyraz zaangażowania świeckich w przeobrażanie oblicza tego świata i jest udziałem we władzy królewskiej Chrystusa . Stąd już od swoich początków Kościół [...] widział w medycynie istotną pomoc dla zbawczej misji wobec człowieka .

Posługa lekarska jest ukierunkowana na najcenniejsze dobro człowieka – na jego zdrowie i życie. Stąd najmocniej akcentowana przez Jana Pawła II tematyka z zakresu lekarskiej etyki dotyczy poszanowania, ochrony i promocji życia ludzkiego, od samego jego początku do naturalnego końca. Mając na uwadze założenia antropologii personalistycznej – jedność duchowocielesną osoby ludzkiej – opieka medyczna nie może zawężać swojej perspektywy wyłącznie do struktury biologiczno-fizjologicznej człowieka, ale winna zawsze mieć przed oczyma całą osobę ludzką w akcie jej istnienia i przeznaczenia, jeśli nawet konkretne działania są skoncentrowane tylko na określonej tkance lub organie. Analogicznie celem wszelkich ingerencji nie jest wyłącznie przywrócenie sprawności psychofizycznej osoby ludzkiej, ale integralnie rozumiane jej dobro, czyli ocalenie jej godności i afirmacja świętości jej życia. Stąd w procesie leczenia konieczne jest także zachowanie odpowiednich proporcji między stosowanymi środkami i duchowo-moralnym „wysiłkiem” pacjenta a możliwą do osiągnięcia sprawnością psychofizyczną.

W ramach powyższych problemów pojawia się też zagadnienie poszanowania godności sumienia, zarówno lekarza, jak i pacjenta. Postępowanie lekarza zgodne z wymogami sumienia utożsamia się z wierną służbą życiu i zdrowiu ludzkiemu, na miarę dostępnych możliwości. Jego sumienie nie jest instancją autonomiczną, pozostawiającą zupełną swobodę wyboru form i celów działania. Punktem odniesienia musi być zawsze godność osoby pacjenta, a także wynikające z tej godności zasady etyczne. Celem winna być promocja zdrowia i prewencja, umożliwiające osobie zrealizowanie właściwego jej powołania, którego częścią integralną jest przeznaczenie do życia wiecznego. Troska o życie i zdrowie, a także poddanie się słusznym nakazom sztuki medycznej jest też powinnością sumienia pacjenta.

Analogiczne pryncypia powinno się uwzględniać w badaniach i eksperymentach medycznych. Człowiek nie może być w nich nigdy zredukowany do poziomu przedmiotu. Zawsze winna być uszanowana jego podmiotowość, co oznacza, że konieczne jest jego świadomie wyrażone przyzwolenie, a życie i integralność duchowocielesna nie mogą być narażone na nieproporcjonalnie wielkie zagrożenie. Poważne ryzyko jest dopuszczalne wyłącznie w eksperymencie terapeutycznym, gdzie niepewne lub nowe środki i techniki jawią się jako ostatnia, budząca nadzieję, szansa na uratowanie życia.

Nauczanie Jana Pawła II na temat posługi medycznej otrzymało szczególny wyraz w ustanowieniu w 1993 roku Światowego Dnia Chorego. Coroczne obchody tego dnia (11 lutego, we wspomnienie Matki Bożej z Lourdes) mają na celu uwrażliwienie wszystkich ludzi dobrej woli, a zwłaszcza katolików, na potrzeby i godność osobową ludzi chorych i cierpiących.

Bibliografia

Dzieła Jana Pawła II

• Christifideles laici 14
• Evangelium Vitae 78; 87
• List apostolski Dolentium hominum
• Salvifici doloris
• List do uczestników II Światowego Zgromadzenia poświęconego problemom starzenia się ludności Ludzkie starsi w życiu społeczeństwa, 3.04.2002
• Orędzia na Światowy Dzień Chorego 1993-2004
• Przemówienia i przesłania:
  • do uczestników 81. Kongresu Włoskiego Towarzystwa Interny i 82. Kongresu Włoskiego Towarzystwa Chirurgii Ogólnej Osoba, a nie wiedza jest miarą i kryterium wszelkiego ludzkiego działania, 27.10.1980
  • do uczestników Tygodnia Studiów zorganizowanego przez Papieską Akademię Nauk Eksperyment w biologii, 23.10.1982
  • do uczestników Zjazdu Lekarskiego poświęconego terapii nowotworowej Humanizujcie medycynę, miłujcie chorych, 25.11.1982
  • do uczestników Kongresu Movimento per la vita, Zasady moralne diagnostyki i terapii prenatalnej, 4.12.1982
  • do uczestników zjazdu Światowego Towarzystwa Lekarskiego Podstawy deontologii lekarskiej, 29.10.1983
  • do uczestników XI Międzynarodowego Kongresu Medycyny Perinatalnej Trzeba raz jeszcze stwierdzić: każde życie jest święte, 14.04.1988
  • do uczestników I Międzynarodowego Kongresu Towarzystwa Transplantacji Narządów Najwyższy akt miłości, 20.06.1991
  • do chirurgów polskich W służbie zdrowia i życia ludzkiego, 11.02.1992
  • podczas spotkania z uczestnikami VII Międzynarodowej Konferencji zorganizowanej przez Papieską Radę ds. Duszpasterstwa Służby Zdrowia Ludzie niepełnosprawni w społeczeństwie, 21.11.1992
  • do pracowników Kliniki Kardiochirurgii w Krakowie w czasie VI Pielgrzymki do Polski, 9.06.1997
  • do uczestników XVIII Międzynarodowego Kongresu Stowarzyszenia Transplantacyjnego, 29.08.2000
  • do uczestników konferencji Papieskiej Akademii Pro Vita, Poszukujcie zawsze dobra człowieka, 1.07.2001

Inne dokumenty Kościoła

• Katechizm Kościoła Katolickiego 2258-2330
• Papieska Rada ds. Duszpasterstwa Służby Zdrowia, Karta Pracowników Służby Zdrowia

Publikacje innych autorów

• Stanisław Olejnik, Etyka lekarska, Unia, Katowice 1994
• Tadeusz Ślipko, Wolność i postęp, a etyka lekarska: rozważania na marginesie encykliki Evangelium vitae [w:] Evangelium vitae - dobra nowina o życiu ludzkim : materiały na temat encykliki Jana Pawła II Evangelium vitae oraz dyskusja panelowa o karze śmierci, red. J. Brusiło, Wydawnictwo Naukowe PAT, Kraków 1995
• Wacław Gubała, Jan Paweł II o etyce lekarskiej [w:] Ad libertatem in veritate: księga pamiątkowa dedykowana Księdzu Profesorowi Alojzemu Marcolowi, red. P. Morciniec, WT UO, Opole 1996
• Janusz Nagórny, Godność powołania medycznego, Roczniki Teologiczne 44/1997 z.3
• Józef Wróbel, Człowiek i medycyna: teologicznomoralne podstawy ingerencji medycznych, Wydawnictwo Księży Sercanów, Kraków 1999
• Antoni Bartoszek, Moralne przesłanie Jana Pawła II do pielęgniarek, Studia Pastoralne 2006, nr 2, s.247–257

Wybrane wypowiedzi Jana Pawła II o lekarskiej etyce

Drodzy lekarze, chrześcijańska wizja służby cierpiącemu bliźniemu z pewnością dopomaga w prawidłowym wykonywaniu zawodu o tak fundamentalnym znaczeniu społecznym. Także badania biomedyczne potrzebują ożywczej inspiracji chrześcijańskiej, aby mogły coraz lepiej służyć prawdziwemu dobru ludzkości.

— Nietykalność życia każdej istoty ludzkiej, 5

Absolutne poszanowanie każdego niewinnego życia ludzkiego nakazuje także skorzystać z prawa do sprzeciwu sumienia wobec aborcji i eutanazji. „Uśmiercenie” nigdy nie może zostać uznane za działanie lecznicze, nawet wówczas, gdy jedyną intencją jest spełnienie żądania pacjenta: jest to raczej sprzeniewierzenie się zawodowi lekarskiemu, który można określić jako żarliwe i stanowcze „tak” wobec życia. Także w dziedzinie poszukiwań biomedycznych, fascynującej i zapowiadającej nowe wielkie odkrycia służące dobru ludzkości, należy zawsze unikać eksperymentów, badań i zastosowań, które lekceważąc nienaruszalną godność ludzkiej istoty przestają służyć człowiekowi i choć pozornie mu pomagają, w rzeczywistości są wymierzone przeciw niemu.

— Evangelium vitae, 89

Szczególna odpowiedzialność spoczywa na personelu służby zdrowia: lekarzach, farmaceutach, pielęgniarkach i pielęgniarzach, kapelanach, zakonnikach i zakonnicach, pracownikach administracyjnych i wolontariuszach. Ich zawód każe im strzec ludzkiego życia i służyć mu. W dzisiejszym kontekście kulturowym i społecznym, w którym nauka i sztuka medyczna zdają się tracić swój wrodzony wymiar etyczny, mogą doznawać oni często silnej pokusy manipulowania życiem, z czasem wręcz powodowania śmierci. Wobec istnienia takiej pokusy wzrasta niezmiernie ich odpowiedzialność, która znajduje najgłębszą inspirację i najmocniejsze oparcie właśnie we wrodzonym i niezbywalnym wymiarze etycznym zawodu lekarskiego, o czym świadczy już starożytna, ale zawsze aktualna przysięga Hipokratesa, według której każdy lekarz jest zobowiązany okazywać najwyższy szacunek życiu ludzkiemu i jego świętości.

— Evangelium vitae, 89

Linki zewnętrzne

• Hasło "Etyka w medycynie" w Zintegrowanej Bazie Tekstów Papieskich