Integracja europejska

Treść hasła pochodzi z publikacji „Wielka Encyklopedia Nauczania Jana Pawła II”, Polskie Wydawnictwo Encyklopedyczne, Radom 2014
Autor hasła: Marek STĘPNIAK

Integracja europejska - od łac. integratio: zespolenie się, scalenie, tworzenie całości z części – proces jednoczenia obejmujący życie społeczne, kulturowe, gospodarcze i polityczne w wymiarze europejskim. W wyniku integracji powstaje europejska wspólnota państw i narodów, heterogeniczna, wielokulturowa, zjednoczona wokół wspólnych wartości, gwarantująca tożsamość kulturową poszczególnych grup etnicznych i narodów wchodzących w jej skład.

Uwarunkowania historyczne i cywilizacyjne

Idea integracji Europy zrodziła się po upadku Cesarstwa Rzymskiego w epoce Karolingów, ograniczając się do terenów na zachód od Łaby. Próby zjednoczeniowe zostały podjęte w czasach wypraw krzyżowych w imię walki ze światem muzułmańskim i obrony miejsc świętych dla chrześcijan. W okresie renesansu kolejny raz podjęto próbę integracji, opierając się na gruncie chrześcijaństwa oraz odkrytej na nowo starożytnej kultury greckiej i rzymskiej. Działalność Kościoła jako mecenasa kultury, twórców renesansowych, a także powstawanie uniwersytetów oraz rozwój miast łączyło Europę podzieloną politycznie na państwa i księstwa. Filozoficzną podstawą kultury europejskiej stał się arystotelizm, wprowadzony za pośrednictwem św. Tomasza z Akwinu. Próbą zjednoczenia narodów Europy i stworzenia nowego porządku społecznego na przełomie XVIII i XIX wieku były wyrosłe na gruncie oświecenia i głoszone przez rewolucję francuską idee: „wolność, równość, braterstwo”. Wykorzystane przez Napoleona Bonaparte do celów politycznych, upowszechniły się w Europie wraz z prawodawstwem nadawanym podbitym państwom. Napotkały jednak na silny opór polityczny i w rezultacie wywołały nowe podziały.

W XIX i XX wieku inicjatywy zjednoczeniowe podjęli socjaliści i komuniści, opierając się na ideologii głoszącej równość społeczną, walkę z wrogiem klasowym i z religią. Idea rewolucji światowej była utopijną próbą integracji w imię internacjonalistycznych haseł. Ideologia komunistyczna, stanowiąca podstawę życia społecznego w Rosji i w państwach przez nią podbitych po 1917 i 1945 roku, przyczyniła się do nowego podziału, którego skutki polityczne trwały aż do roku 1989. W 1923 roku powstała Unia Paneuropejska, założona przez R. Coudenhove-Kalergiego (1894-1972), propagująca ideę Stanów Zjednoczonych Europy, sięgających od Portugalii po Polskę (bez ZSRR i Wielkiej Brytanii). Pozostając pod wpływem koncepcji wolnomularskich i talmudycznej odmiany uniwersalizmu starotestamentowego, Kalergi negował suwerenność państw i narodów, głosząc konieczność utworzenia jednolitego społeczeństwa euroazjatyckiego . Wraz z rozwojem działań na rzecz zjednoczenia podjętych po 1945 r. pojawiły się trzy zasadnicze koncepcje realizacji procesu integracyjnego. Koncepcja federalistyczna zakładała utworzenie z suwerennych państw narodowych jednego państwa federalnego na wzór USA, z zachowaniem ograniczonej autonomii i podporządkowania kluczowych zagadnień polityki zagranicznej, obrony, gospodarki i finansów centralnej władzy federalnej. Koncepcja funkcjonalna akcentowała sam proces tworzenia się zjednoczonej Europy, który rozwija się tylko poprzez pomnażanie relacji gospodarczych, społecznych i kulturowych między państwami. Według koncepcji konfederalistycznej instytucje ponadpaństwowe powinny funkcjonować wyłącznie jako przedłużenie suwerennych rządów narodowych. Dlatego też zwolennicy tej koncepcji odmawiali instytucjom europejskim prawa do podejmowania decyzji wiążących państwa narodowe. Główną siłą procesu integracji miała być stała wymiana poglądów i uzgadnianie stanowisk między rządami narodowymi, które zaowocują współpracą, poczuciem solidarności i wspólnoty.

Problem integracji europejskiej w nauczaniu Kościoła katolickiego

Dokumenty nauczania społecznego Kościoła nie zawierają jednoznacznej definicji integracji europejskiej. Kościół, popierając działania na rzecz zbliżenia, pokoju i współpracy narodów Europy, wskazywał na pewne elementy tego procesu, interpretując go i oceniając w świetle nauczania społecznego oraz aktualnych uwarunkowań społecznych. Proces integracji nie jest ograniczany wyłącznie do działalności instytucji międzynarodowych, politycznych, społecznych czy gospodarczych, czy też do procesów zachodzących w Europie Zachodniej, ale obejmuje wzajemne zbliżenie, współpracę i pokojowe współistnienie wszystkich narodów Europy, których tożsamość opiera się na wierze i kulturze chrześcijańskiej.

Integracja europejska w myśli Jana Pawła II

Istotą procesu integracji europejskiej jest według Jan Pawła II wypracowanie na Wschodzie i na Zachodzie wizji Europy jako duchowo-materialnej całości, wymagającej właśnie jako całość rozwoju i gwarancji bezpieczeństwa. Chodzi o umiejętność budowania porozumienia w wymiarach także regionalnych; o wysiłek w kierunku przełamywania historycznych uprzedzeń i lęków, likwidowanie takich pozostałości po życiu w społeczeństwach zamkniętych, jak wybujały nacjonalizm i nietolerancja. Warto w przyszłej Europie ujrzeć także kontynent kultury, mimo zaskakującej niezwykłości politycznego przede wszystkim wymiaru wydarzeń. Chodzi wreszcie o umiejętność dostrzegania z wdzięcznością wszystkich inicjatyw i dowodów międzynarodowej solidarności, które sprzyjają dziś dziełu duchowej i gospodarczej integracji Europy .

Pokój w Europie, do którego przyczyniły się wydatnie struktury europejskie, uwrażliwienie na godność osoby, prawa człowieka i wartość demokracji, międzynarodowa współpraca gospodarcza, załamanie się porządku pojałtańskiego i dążenia do niepodległości poszczególnych narodów Europy stanowią „znaki czasu”, wymagające interpretacji w świetle Ewangelii i nauczania Kościoła . Inspiracją do działań na rzecz integracji jest kryzys kultury europejskiej, którego źródło upatruje Jan Paweł II w zniszczeniu czy wyblaknięciu wspólnych wartości ideowych oraz powszechnych zasad etycznych i religijnych”, przy jednoczesnym zdezaktualizowaniu się nowożytnych laickich ideologii . Działaniom na rzecz integracji narodów Europy służy również ekumenizm. Rozłamy chrześcijaństwa w XI i XVI wieku pogłębiły istniejące różnice między narodami. Dlatego na Europie spoczywa obowiązek poszukiwania najwłaściwszych dróg jak najszybszego ich przezwyciężenia .

Jan Paweł II, analizując znaczenie chrześcijaństwa dla dziejów Europy, wskazuje na ścisły związek Kościoła i Europy i stwierdza, że są to „dwie rzeczywistości wewnętrznie powiązane w swoim istnieniu i przeznaczeniu”. Uzasadnieniem jest wspólna historia oraz fakt, że narody Europy właśnie dzięki chrześcijaństwu spotkały się i ubogaciły wartościami, które stanowią współcześnie dziedzictwo kulturowe kontynentu . Dlatego właśnie Europa nie mogłaby porzucić chrześcijaństwa jak przygodnego towarzysza podróży, który stał się jej obcy, podobnie jak człowiek nie może porzucić podstaw swojego życia i nadziei, nie popadając przy tym w dramatyczny kryzys . Chrześcijaństwo uczestniczyło na przestrzeni wieków w tworzeniu tożsamości europejskiej, upowszechniając ideę związku człowieka z Bogiem, który nadał ludzkiemu życiu nową wartość, wprowadziło do kultury europejskiej również pojęcie osoby, stworzonej na podobieństwo Boże i odkupionej przez Chrystusa, oraz nadało nowy sens historii ludzkości, która zmierza do ostatecznego dopełnienia w Królestwie Bożym. Godność osoby ludzkiej stała się podstawową wartością kultury i demokratycznego społeczeństwa i jest uznawana powszechnie, także przez niechrześcijan i ludzi nie utożsamiających się z żadną ze współcześnie istniejących religii . Chrześcijaństwo, podzielone i wyrażające się w tradycji wschodniej i zachodniej, ale pochodzące od tego samego Chrystusa, rozważające to samo Boże Słowo i oparte na nauczaniu Apostołów, znajduje się u korzenia dziejów Europy i „kształtuje jej duchową genealogię . Po usunięciu podziałów politycznych po roku 1989 pojawił się inny mur, niewidzialny (...), zbudowany z lęku i agresji, z braku zrozumienia dla innych ludzi o innym pochodzeniu i innym kolorze skóry, przekonaniach religijnych, (...) z egoizmu politycznego i gospodarczego oraz z osłabienia wrażliwości na wartość życia ludzkiego i godność każdego człowieka”. Pokonanie nowych podziałów będzie możliwe, jeśli Europa stanie się „wspólnotą ducha”, opartą na chrześcijaństwie, które przyniosło Europie najgłębszy fundament jedności i przez wieki go umacniało . Dlatego prawdziwej jedności kontynentu nie można zbudować z pominięciem chrześcijaństwa i odrzuceniem wartości, jakie kształtowały cywilizację europejską na przestrzeni wieków.

Kultura europejska stanowi rzeczywistość złożoną i pluralistyczną. Na jej obecny kształt wpłynął judaizm, który wniósł pojęcie norm moralnych oraz ideę sprawiedliwości społecznej, filozofia starożytnej Grecji z uniwersalną wartością prawdy, rzymska idea prawa powszechnego, obejmującego całą ludzkość, a także chrześcijańskie braterstwo oraz wiara w Boga miłującego i zbawiającego człowieka. Należy również podkreślić wpływ kultury słowiańskiej, germańskiej, celtyckiej. Jan Paweł II od początku pontyfikatu upowszechnia obraz Europy oddychającej „dwoma płucami”, czyli wskazuje na dwie tradycje chrześcijaństwa – wschodnią i zachodnią, w których tkwią korzenie współczesnej europejskiej kultury. Tradycje te, mimo istniejących różnic, uzupełniają się nawzajem i tak odzwierciedlają w sobie niewyczerpane bogactwo jedynej Prawdy objawionej. Są one również równorzędnymi formami inkulturacji chrześcijaństwa .

Dlatego Jan Paweł II uznaje budowanie duchowej jedności chrześcijańskiej Europy, na którą składają się tradycje wschodnia i zachodnia, za jeden z głównych celów swojej misji w Kościele i w świecie. Ścisły związek kultury i chrześcijaństwa przejawia się również w tym, że wiara i życie duchowe ludzi wyraża się w różnych formach kultury. Chociaż wiara jest osobistym doświadczeniem człowieka, właśnie dzięki kulturze funkcjonuje na płaszczyźnie życia społecznego. Wymieniając charakterystyczne wartości kultury europejskiej, Jan Paweł II zalicza do nich: godność osoby ludzkiej, przywiązanie do sprawiedliwości i wolności, pracowitość, ducha inicjatywy, miłość rodzinną, szacunek dla życia, tolerancję, pragnienie współpracy i pokoju . Szczególne znaczenie ma również poszukiwanie prawdy, z której wynika poszanowanie godności człowieka i jego praw, poczynając od wolności słowa i wolności religii . Wartości te mają swój fundament w prawie naturalnym i muszą być powszechnie zaakceptowane, w przeciwnym razie budowa zjednoczonej Europy będzie skazana na niepowodzenie.

Kryzysy kultury europejskiej, spowodowane odrzuceniem wskazanych wyżej wartości w imię obojętności etycznej i sceptycyzmu, fałszywie utożsamianych z tolerancją czy też z szacunkiem dla odmiennych poglądów, są jednocześnie kryzysami kultury chrześcijańskiej. Ideologie wrogie chrześcijaństwu, jak indywidualizm i kolektywizm, będące przejawami tzw. „humanizmu pogańskiego”, oddzielającego kulturę od wiary i zapoczątkowanego w XVIII wieku, upowszechniane szczególnie w wieku XX, negują naturalną i nadprzyrodzoną godność człowieka oraz jego ostateczne przeznaczenie. Przejawem kryzysu kultury jest ateizm, który w swej odmianie europejskiej jest bardziej buntem przeciwko Bogu i niewiernością wobec Boga, aniżeli zwykłą negacją Boga”, upowszechniony w Europie w formie marksistowskiego materializmu dialektycznego, oraz agnostycyzm i sekularyzm, dążące do usunięcia z kultur poszczególnych narodów elementów religijnych .

Istotne znaczenie dla życia społecznego współczesnej Europy ma upowszechnienie się dwóch koncepcji wolności. Pierwsza z nich opiera się na akceptacji niezmiennych norm etycznych, płynących „z prawa naturalnego i Tajemnicy Objawienia”. Tak rozumiana wolność prowadzi ku prawdzie i dobru, „których całkowite przyswojenie nie leży w granicach czysto ludzkich możliwości”. Druga koncepcja uznaje człowieka „za początek i koniec wszystkich rzeczy, a społeczeństwo – z jego normami, prawami i praktycznymi rozwiązaniami – za absolutnie suwerenne dzieło tegoż człowieka”. Wolność w takim rozumieniu nie uznaje niezmiennych norm, a jej jedyne ograniczenie stanowi prawo obowiązujące w społeczeństwie . W przemówieniu w Berlinie Jan Paweł II dokonał szczegółowej analizy chrześcijańskiej koncepcji wolności i jej znaczenia w życiu człowieka i społeczeństwa. Wolność nabiera właściwego znaczenia w świetle prawdy o człowieku jako stworzeniu Bożym, przeznaczonym do życia we wspólnocie z innymi. Wolność jednostki jest ściśle związana z wolnością innych ludzi. Przeżywana solidarnie, „wyraża się w działaniu na rzecz sprawiedliwości w dziedzinie politycznej i społecznej i kieruje wzrok ku wolności innych”. Odpowiedzialne korzystanie z wolności wymaga wielkoduszności i gotowości do ofiar, zarówno w dziedzinie życia osobistego, rodzinnego, jak społecznego, żąda też roztropności i odwagi wobec zagrażających jej sił wewnętrznych i zewnętrznych .

Szczególnie niebezpieczna dla przyszłości Europy i jej kultury jest sekularyzacja małżeństwa i rodziny, bowiem „przemiany kulturowe, społeczne, religijne i etyczne zachodzące w społeczeństwie europejskim uwidaczniają się i odzwierciedlają w zadziwiający sposób w modelu małżeństwa i rodziny”. Najbardziej wyraźnym przejawem funkcjonowania zeświecczonego modelu życia małżeńskiego i rodzinnego jest legalizacja aborcji w wielu krajach Europy. Jan Paweł II ocenia ją jako rezultat postawy subiektywistycznej, indywidualistycznego dążenia do własnej, egoistycznie pojmowanej samorealizacji oraz upowszechniającego się materializmu. Dostrzega w niej także przejaw kryzysu o charakterze moralnym, któremu ulegają mężczyźni i kobiety oraz lekarze, których misją jest ratowanie życia. Również państwo, podważające prawo do życia, stało się narzędziem w ręku różnych grup nacisku i jest już niezdolne nawet do tego, aby czuwać nad przestrzeganiem własnych permisywistycznych praw .

Ponieważ Unia Europejska obejmuje tylko część krajów, osoby odpowiedzialne za działalność instytucji europejskich powinny kierować się dobrem całego kontynentu, który ponad historycznymi podziałami, ponad swymi napięciami i konfliktami, posiada głęboką solidarność, do której wielki wkład wniosła wiara chrześcijańska . Ten postulat sformułowany już w 1979 roku pozwala wnioskować, że Jan Paweł II od początku pontyfikatu postrzegał zjednoczoną Europę jako wspólnotę wszystkich narodów, stwierdzając, że granice polityczne, dzielące kontynent, nie mogą stanowić przeszkody na drodze umacniania wzajemnych więzi między narodami kontynentu. Państwa i narody, które znajdują się poza nimi i nie uczestniczą w działalności instytucji europejskich, nie mogą być pomijane w zasadniczym dążeniu ku jedności; ich specyficzny wkład do europejskiego dziedzictwa nie może być ignorowany .

Bibliografia

Dzieła Jana Pawła II

• Przemówienie do Prezydium Parlamentu Europejskiego, Rzym 05.04.1979;
• Homilia podczas Mszy św. na Wzgórzu Lecha, Gniezno 3.06.1979;
• Przemówienie do Biskupów Europy, Rzym 20.06.1979;
• Przemówienie do prawników i sędziów Trybunału Europejskiego, Rzym 10.11.1980;
• Akt Europejski, Santiago de Compostella 09.11.1982;
• Przemówienie do grupy katolickich parlamentarzystów europejskich, Rzym 10.11.1983;
• Przemówienie w siedzibie EWG, Luksemburg 15.05.1985; Przemówienie w siedzibie EWG, Bruksela 20.05.1985;
• List do Rady Konferencji Episkopatów Europy, 02.01.1986;
• Przemówienie do Komitetu Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy, Rzym 17.03.1988;
• Przemówienie do Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy, Strasburg 08.10.1988;
• Przemówienie w Parlamencie Europejskim, Strasburg 11.10.1988;
• Przemówienie do uczestników zebrania przed Specjalnym Zgromadzeniem Synodu Biskupów poświęconym Europie, Rzym 05.06.1990;
• List do Biskupów Europy, 13.05.1991; List do Biskupów Europy, 09.10.1991;
• List apostolski Europa orientalis, 15.01.1993;
• Przemówienie do Rady Konferencji Episkopatów Europy, Rzym 16.04.1993;
• Przemówienie przed Bramą Brandenburską, Berlin 23.06.1996;
• Homilia z okazji 1000. rocznicy śmierci św. Wojciecha, Gniezno 03.06.1997;
• Orędzie do prezydentów siedmiu państw europejskich, Gniezno 03.06.1997;
• Przemówienie do Wspólnego Komitetu Rady Konferencji Episkopatów Europy i Konferencji Kościołów Europy, Rzym 20.02.1998;
• Przesłanie z okazji 50-lecia powstania Rady Europy, 05.05.1999;
• Homilia w czasie Mszy św. z okazji 1000-lecia kanonizacji św. Wojciecha, Gniezno 05.06.1999;
• List apostolski Motu proprio ogłaszający św. Brygidę Szwedzką, św. Katarzynę ze Sieny i św. Teresę Benedyktę od Krzyża Współpatronkami Europy, 01.10.1999;
• Homilia na rozpoczęcie II Specjalnego Zgromadzenia Synodu Biskupów poświęconego Europie, Rzym 01.10.1999;
• Homilia na zakończenie II Specjalnego Zgromadzenia Synodu Biskupów poświęconego Europie, Rzym 23.10.1999;
• Przemówienie do przewodniczących parlamentów państw Unii Europejskiej, Rzym 23.09.2000;
• Przesłanie do Zgromadzenia Plenarnego Rady Konferencji Episkopatów Europy, Rzym 16.10.2000;
• Orędzie do uczestników Konferencji Ministerialnej Rady Europy, Rzym 03.11.2000;
• Orędzie do uczestników Zgromadzenia Plenarnego Komisji Episkopatów Unii Europejskiej, Rzym 30.03.2001;
• Przemówienie do uczestników Międzynarodowego Kongresu Katolickich Szkół Europy, Rzym 28.04.2001;
• Przemówienie do uczestników III Międzynarodowego Forum Fundacji im. A. de Gasperiego, Rzym 23.02.2002;
• Przemówienie w Parlamencie Włoskim, Rzym 14.11.2002;
• Rozważanie podczas modlitwy Anioł Pański, Rzym 08.12.2002;
• Bibliografia wypowiedzi na temat Europy z lat 1978-1994, „Ethos” 1994, 28; 1995-2001, 2002, 57-58.

Publikacje innych autorów

• J.B. Chelini, L’Eglise de Jean Paul II face à l’Europe, Paris 1989;
• Chrześcijaństwo a integracja europejska, red. J. Sweeney, J. Van Gerwen, Kraków 1997;
• Europa. Drogi integracji, red. A. Dylus, Warszawa 1999;
• Europa. Fundamenty jedności, red. A. Dylus, Warszawa 1998;
• Europa i Kościół, red. H. Juros, Warszawa 1997;
• Europa jutra, red. P. Koslowski, Lublin 1994;
• Europa. Zadanie chrześcijańskie, red. A. Dylus, Warszawa 1998;
• Integracja europejska, red. A. Marszałek, Łódź 2000;
• La diplomatie de Jean Paul II, red. J.B. d’Onorio, Paris 2000;
• Le Vatican et la politique européenne, red. J.B. d’Onorio, Paris 1994;
• Les Éveques d’Europe et la nouvelle évangelisation. Conseil des Conférences Episcopales d’Europe, red. H. Legrand, Paris 1991;
• P. Mazurkiewicz, Europeizacja Europy, Warszawa 2001;
• M. Stępniak, Europa osób i narodów. Problemy integracji europejskiej w nauczaniu społecznym Kościoła (od Leona XIII do Jana Pawła II), Łódź 2002;
• J. Życiński, Europejska wspólnota ducha, Warszawa 1998.

Wybrane wypowiedzi Jana Pawła II nt. integracji europejskiej

Unia Europejska wciąż się poszerza. Do uczestniczenia w niej w bliższym lub dalszym terminie powołane są wszystkie narody podzielające jej podstawowe dziedzictwo. Należy sobie życzyć, aby to rozszerzanie dokonywało się z poszanowaniem wszystkich, by doceniane były szczególne właściwości historyczne i kulturowe, tożsamość narodowa i bogactwo wkładu, jaki mogą wnieść nowi członkowie, oraz by w sposób dojrzały realizowane były zasady pomocniczości i solidarności. Jest rzeczą niezwykle ważną, by w procesie integracji kontynentu wziąć pod uwagę, że jedność nie będzie trwała, jeśli zostanie sprowadzona jedynie do wymiaru geograficznego i ekonomicznego; że musi ona polegać przede wszystkim na harmonii wartości, które winny się wyrażać w prawie i w życiu.

— Adhortacja apostolska Ecclesia in Europa, 99

Przy okazji dzisiejszego spotkania pragnę jeszcze raz wyrazić moje uznanie dla podejmowanych konsekwentnie i solidarnie wysiłków, których celem, od chwili odzyskania suwerenności, jest poszukiwanie i utrwalanie należnego i bezpiecznego miejsca Polski w jednoczącej się Europie i świecie. Polska ma pełne prawo, aby uczestniczyć w ogólnym procesie postępu i rozwoju świata, zwłaszcza Europy. Integracja Polski z Unią Europejską jest od samego początku wspierana przez Stolicę Apostolską. Doświadczenie dziejowe, jakie posiada Naród polski, jego bogactwo duchowe i kulturowe mogą skutecznie przyczynić się do ogólnego dobra całej rodziny ludzkiej, zwłaszcza do umocnienia pokoju i bezpieczeństwa w Europie

.

— Przemówienie w Parlamencie RP, Warszawa, 11.06.1999

Europa potrzebuje wymiaru religijnego. By była «nową» — analogicznie do tego, co jest powiedziane o «mieście nowym» w Apokalipsie (por. 21, 2) — musi ona poddać się działaniu Boga. Nadzieja na zbudowanie świata sprawiedliwszego i bardziej godnego człowieka nie może bowiem być oderwana od świadomości, że na nic by się zdały ludzkie wysiłki, gdyby nie towarzyszyła im pomoc Boża, ponieważ: «Jeżeli Pan domu nie zbuduje, na próżno się trudzą ci, którzy go wznoszą» (Ps 127 [126], 1). Aby Europa mogła zostać zbudowana na trwałych podstawach, koniecznie musi być oparta na autentycznych wartościach, mających swój fundament w powszechnym prawie moralnym, wpisanym w serce każdego człowieka. «Chrześcijanie nie tylko mogą przyłączać się do wszystkich ludzi dobrej woli, aby uczestniczyć w realizacji tego wielkiego projektu, ale powinni stawać się niejako jego 'duszą', wskazując innym właściwy sposób organizacji ziemskiego społeczeństwa»

— Adhortacja apostolska Ecclesia in Europa, 105

Linki zewnętrzne

• Hasło "Unia Europejska" w Zintegrowanej Bazie Tekstów Papieskich