Ustrój polityczny

Treść hasła pochodzi z publikacji „Wielka Encyklopedia Nauczania Jana Pawła II”, Polskie Wydawnictwo Encyklopedyczne, Radom 2014
Autor hasła: Stanisław Chomątowski

Ustrój polityczny – zbiór podstawowych idei politycznych ustrojodawcy, na podstawie których zbudowana jest władza polityczna i których rozwinięcie następuje w treści ustawy zasadniczej bądź w drodze ustawodawstwa zwykłego. Uwzględniając fakt wpływu ustroju politycznego na funkcjonowanie państwa, sprawowanie władzy publicznej, stopień zabezpieczenia praw jednostki i społeczeństwa, ustrój polityczny definiowany jest jako całokształt zasad odnoszących się do organizacji i funkcjonowania władzy publicznej w państwie. Ustrój polityczny nazywa się często systemem politycznym, podobnie zresztą jak ustrój gospodarczy systemem gospodarczym, a ustrój społeczny systemem społecznym.

Ustroje polityczne, zwane inaczej ustrojami państwowymi, mają historię tak długą, jak historia państwowości. Zmieniały się one przez wieki.

Ustrój polityczny stanowił zawsze przedmiot zainteresowania nauki społecznej Kościoła w kontekście prawa człowieka do godności, własności, wolności i rozwoju, albowiem stopień ich zachowania i przestrzegania zależy od ustroju politycznego i współzależnych z nim: ustroju gospodarczego i społecznego.

W rozwoju historycznym ewolucja ustroju politycznego następowała wraz ze zmianami ustrojów własności. Analiza zmian obu ustrojów prowadzi do wniosku, że własność jest źródłem osiągnięcia władzy, a władza środkiem zdobycia bogactwa. Pierwotną formą własności była własność rodzinna. Rodzina jest też pierwotną i podstawową grupą społeczną. Wraz z poszerzeniem się społeczności następuje proces indywidualizacji własności, w wyniku którego powstaje własność jednostkowa, i proces uspołecznienia własności prowadzący do powstania własności społecznej, plemiennej, gminnej, państwowej. Ta pierwsza dochodzi do największego rozkwitu w okresach liberalizmu i parlamentaryzmu, zaś własność kolektywna w postaci własności publicznej dominuje w życiu gospodarczym i społecznym w ustroju kolektywistycznym.

Przywiązywanie tak dużego znaczenia do własności prywatnej wynika z tego, że od najdawniejszych wieków jest ona formą własności przyrodzoną człowiekowi, występującą w postaci własności rodzinnej lub rodowej, i daje każdemu przestrzeń koniecznie potrzebną dla autonomii osobistej oraz rodzinnej, a należy ją uważać za poszerzenie niejako wolności ludzkiej. Prawo do własności i jej zachowania jest zatem gwarancją wolności. Zdobycie własności i jej utrzymanie gwarantuje praca, będąca nie tylko powszechnym środkiem zaspokojenia potrzeb ludzkich, ale również uniwersalnym środkiem zdobycia własności. Stąd wynikają związki między ustrojem politycznym, gospodarczym i społecznym.

Nauczanie Jana Pawła II nt. ustroju politycznego

Potrzebę postawienia człowieka w centrum spraw rozstrzyganych przez ustroje polityczne i ekonomiczne wyraził Jan Paweł II na początku swojego pontyfikatu, zwracając się do państw, narodów i wszystkich ludzi słowami: "Otwórzcie granice państw, systemów ekonomicznych i politycznych, szerokie dziedziny kultury, cywilizacji, rozwoju! Nie bójcie się! Chrystus wie, co nosi w swoim wnętrzu człowiek. On jeden wie" (22.10.1978). Odtąd konsekwentnie w swoim nauczaniu Papież zawsze w centrum stawia człowieka i jego dobro, czyniąc zeń kryterium oceny rzeczywistości politycznej, ekonomicznej i społecznej, a więc i ustrojów politycznych, ekonomicznych i społecznych ją kształtujących. Wypowiadając się o pracy ludzkiej, Jan Paweł II nie szczędził słusznej krytyki tym ustrojom społeczno-politycznym, które ukształtowane przez kierunki "myślenia materialistycznego i ekonomicznego", zdegradowały podmiot pracy, jakim jest osoba ludzka, do narzędzia pracy, do swego rodzaju towaru, zapominając, że tylko praca ludzka ma wymiar przedmiotowy, a człowiek w pracy pozostaje osobą i pełni wszędzie rolę podmiotu. Papież dał temu wyraz, pisząc o "całym systemie niesprawiedliwości, krzywdy wołającej o pomstę do nieba”, jaki ciążył nad człowiekiem pracy w okresie gwałtownej industrializacji. Takiemu stanowi sprzyjał liberalny ustrój społeczno-polityczny, który wedle swoich ekonomistycznych założeń popierał i zabezpieczał inicjatywę gospodarczą posiadaczy i przedsiębiorców, ale nie troszczył się dostatecznie o zabezpieczenie praw człowieka pracy, utrzymując, że praca ludzka jest tylko narzędziem produkcji, a jej podstawą, czynnikiem sprawczym oraz celem jest sam kapitał ."

W rzeczywistości jednak tylko praca ludzka jest zdolna uruchomić pozostałe czynniki wytwórcze i wytworzyć nową wartość, bo jest ona czynnikiem wartościotwórczym, który dodaje nową wartość do wartości pozostałych czynników wytwórczych, zużywanych w różnorodnych procesach pracy produkcyjnej i usługowej. Wartość ta, w przeciwieństwie do wartości przeniesionej, nazywana jest w ekonomii wartością dodaną.

Rzeczywistość polityczna, gospodarcza i społeczna współczesnego świata skłania Papieża do ponawiania swojego sprzeciwu wobec wielorakich form przemocy, której poddawana jest osoba ludzka. Istota ludzka zbyt często nie jest uznana i kochana na miarę godności, jaką obdarzył ją sam Bóg, widząc w niej swój żywy obraz. Osoba ludzka narażona jest na najbardziej upokarzające i wynaturzone akty "uprzedmiotowienia", w wyniku których dostaje się w niewolę silniejszego. "Silniejszy" może mieć różne imiona: ideologia, władza ekonomiczna, nieludzki system polityczny, technokracja, agresywność środków społecznego przekazu.

Nieludzki system polityczny z powodu przesadnej tolerancji lub jawnie niesprawiedliwego prawodawstwa pozbawia podstawowych praw: prawa do życia w jego pełnym wymiarze, prawa do dachu nad głową i pracy, do założenia rodziny i odpowiedzialnego rodzicielstwa, do uczestniczenia w życiu publicznym i politycznym, do wolności sumienia i wyznawania wiary religijnej.

Jan Paweł II uważa, że każdy człowiek i każda grupa społeczna ma prawo do takich warunków życia, które pozwalają na zaspokojenie potrzeb jednostki i rodziny oraz na udział w życiu i w rozwoju własnej społeczności. Wszędzie tam, gdzie odmawia się tego i innych praw określonej grupie ludzi, mogą oni poczuć się pokrzywdzeni przez system. System taki został nazwany przez Papieża nieludzkim.

Według języka Soboru Watykańskiego II, nieludzki system polityczny nie sprzyja powstawaniu wspólnoty politycznej w państwie i uniemożliwia funkcjonowanie państwa jako wspólnoty politycznej i władzy publicznej sprawowanej w duchu współpracy w trosce o dobro wspólne. Ochrona praw osoby jest bowiem nieodzownym warunkiem, by obywatele – czy to wzięci jednostkowo, czy stowarzyszeni – mogli czynnie uczestniczyć w życiu i kierowaniu sprawami państwowymi. W przeciwnym razie zamiast wspólnoty w rozwiązywaniu spraw państwowych – toczy się walka o wpływy i przywileje w poszczególnych ogniwach władzy publicznej w interesie partii politycznych, grup społecznych i różnego rodzaju stowarzyszeń. Taki system polityczny, rozdarty wewnętrznie, tracąc spójność, przestaje być jednością dobrze złożoną z wielości, a więc przestaje być ustrojem politycznym zdolnym do obrony interesów politycznych oraz gospodarczych państwa i niezbędnej dla ich zabezpieczenia wolności narodowej.

W nauczaniu społecznym Kościoła widoczne jest dostrzeganie znaczenia ustroju politycznego budowanych na demokracji, którą Kościół docenia jako system zapewniający udział obywateli w decyzjach politycznych i rządzonym gwarantujący możliwość wyboru oraz kontrolowania własnych rządów, a także – kiedy to należy czynić – zastępowania ich w sposób pokojowy. Jan Paweł II, wyrażając podobne poglądy, z całą mocą zwraca uwagę na konieczność przestrzegania zasad, bez których demokracja łatwo może się przekształcić w totalitaryzm. Dzieje się tak wówczas, gdy ustanawia się zasady ustroju politycznego niezgodne z zasadami wynikającymi z naturalnych, przyrodzonych praw człowieka.

W budowaniu i urzeczywistnianiu ludzkich systemów politycznych Papież dostrzega warunek istnienia i rozwoju systemów gospodarczych oraz społecznych, respektujących zasady i prawa prawdziwie ludzkiej ekonomii. Dawał temu wyraz wielokrotnie w czasie homilii i przemówień wygłaszanych podczas swoich pielgrzymek. Także w czasie pielgrzymki do ojczyzny w roku 2002 już w przemówieniu powitalnym wyraził radość z tego, że "wielu rodaków w duchu nauczania społecznego Kościoła włącza się w budowanie wspólnoty ojczystego domu na fundamencie sprawiedliwości, miłości i pokoju. (...) Wiem, że wielu krytycznie postrzega i ocenia system, który usiłuje kierować współczesnym światem, system owładnięty materialistyczną wizją człowieka. Kościół zawsze przypominał, że nie można budować szczęśliwej przyszłości społeczeństwa na ludzkiej biedzie, na krzywdzie człowieka, na cierpieniu brata".

Nauczanie społeczne Jana Pawła II znalazło również ważne miejsce w homilii wygłoszonej na krakowskich Błoniach: "W duchu tak pojmowanej miłości społecznej arcybiskup Feliński głęboko angażował się w obronę wolności narodowej. Potrzeba tego i dzisiaj, kiedy różne siły – często kierujące się fałszywą ideologią wolności – starają się ten teren zagospodarować. Kiedy hałaśliwa propaganda liberalizmu, wolności bez prawdy i odpowiedzialności nasila się również w naszym kraju, pasterze Kościoła nie mogą nie głosić jednej i niezawodnej filozofii wolności, jaką jest prawda Krzyża Chrystusowego. Taka filozofia wolności jest istotowo związana z dziejami naszego narodu" .

Wskazania te uświadamiają, że tylko na gruncie prawdy i sprawiedliwości, według kryterium dobra wspólnego, ustroje polityczne – budowane tożsamością i wspólnotą narodową – mogą zapewnić pomyślność gospodarczą, rozwój społeczeństw i wspólnotę ludzi żyjących w pokoju, który służy tworzeniu pomyślności przyszłych pokoleń.

Bibliografia

Dzieła Jana Pawła II

• Centesimus annus 35
• Laborem exercens 8; 17; 19
• Orędzie na otwarcie Nadzwyczajnej Sesji Zgromadzenia Ogólnego ONZ, Watykan 22.08.1980 17
• Redemptor hominis 16
• Przemówienie do delegacji NSZZ "Solidarność", Rzym 15.01.1981, 3
• Do polskich biskupów podczas wizyty "ad limina", 19.12.1987, 9
• O polityce, oprac. P. Słabek, Wydawnictwo M, Kraków 2001

Publikacje innych autorów

• Piotr Mazurkiewicz, Kościół i demokracja, Civitas 1999, 3
• Karl Rahner, Polityczny wymiar chrześcijaństwa, Przegląd Powszechny 1993, 859
• Janusz Zabłocki, Nauka społeczna Kościoła źródłem naszego zaangażowania, Chrześcijanin w Świecie 1980, 89

Linki zewnętrzne

• Hasło "" w Zintegrowanej Bazie Tekstów Papieskich