Encykliki społeczne

Treść hasła pochodzi z publikacji „Wielka Encyklopedia Nauczania Jana Pawła II”, Polskie Wydawnictwo Encyklopedyczne, Radom 2014
Autor hasła: Jarosław Koral

Encykliki społeczne – gr. enkyklikos: okólny – okólnik bądź rodzaj urzędowego dokumentu papieskiego w sprawach moralności i wiary, który skierowany jest do biskupów, wiernych i ludzi dobrej woli na całym świecie. Zazwyczaj encykliki przyjmują swe tytuły od pierwszych słów ich łacińskiego tekstu. Mają na celu przede wszystkim utrzymanie w Kościele jedności wiary. Encykliki, które dotyczą wielorakich kwestii życia społecznego, zwykło się współcześnie nazywać encyklikami społecznymi.

Powszechnie przyjmuje się, że pierwszą encykliką społeczną jest encyklika papieża Leona XIII Rerum novarum (15.05.1891). Nazywa się ją także Magna Charta, bowiem w zwięzły sposób ukazuje zarys praw i obowiązków chrześcijańskiej pracy, zgodnie z zasadami etyki katolickiej. Następnie wśród encyklik społecznych wymienia się: Quadragesimo anno papieża Piusa XI (1931), Mater et magistra (1961) i Pacem in terris (1963) papieża Jana XXIII oraz Populorum progressio (1967) papieża Pawła VI.

Nauczanie Jana Pawła II nt. encyklik społecznych

Do wielkich dokumentów katolickiej nauki społecznej dołączyły encykliki społeczne papieża Jana Pawła II. Pierwszą z nich jest encyklika Laborem exercens (14.09.1981), powstała w 90. rocznicę ogłoszenia Rerum novarum. Punktem wyjścia tego dokumentu była analiza głębokich przemian technicznych, ekonomicznych i politycznych, jakie miały wpływ na świat pracy. Centralną tezą jest stwierdzenie, że „praca ludzka stanowi najważniejszy punkt do rozwiązania kwestii społecznej”. Papież definiuje pracę jako każdą działalność, którą wykonuje człowiek, bez względu na jej charakter i okoliczności, tzn. każdą działalność człowieka, którą za pracę uznać można i uznać należy pośród całego bogactwa czynności, do jakich jest on zdolny i dysponowany przez samą swoją naturę, przez samo człowieczeństwo. Tak zdefiniowana praca jest rozumiana w dwojakim znaczeniu: przedmiotowym – jako technika panowania nad ziemią, i podmiotowym – jako człowiek, który stanowi ostateczny cel pracy. Człowiek jest więc właściwym podmiotem, dlatego nie może być traktowany jako narzędzie produkcji. Człowiek nie jest dla pracy, lecz praca jest dla człowieka. Praca ludzka stanowi podstawę kształtowania życia rodzinnego, państwowego i międzynarodowego. Encyklika poddaje krytyce kapitalizm, liberalizm, kolektywizm i marksizm, twierdząc, że błędem tych koncepcji jest rozdzielenie kapitału od pracy. Papież uznaje pierwszeństwo pracy przed kapitałem.

Jan Paweł II szuka odpowiedzi na pytanie o to, jaki ustrój pracy można uznać za sprawiedliwy. Odpowiedź wiąże się z dopuszczeniem do współudziału w zyskach i zarządzaniu wszystkich pracujących. Łączy się to z uprawnieniami ludzi pracy, które mają być zabezpieczone przez państwo. Ono ma planować i organizować zatrudnienie, bezrobocie bowiem oznacza zło i wymaga przeciwdziałania. Obowiązkiem pracodawcy bezpośredniego jest stwarzać godziwe warunki pracy oraz sprawiedliwie wynagradzać pracę. Wiele uwagi poświęca encyklika związkom zawodowym, których obowiązkiem jest staranie się nie tylko o interesy grupowe, lecz przede wszystkim o pomnażanie wspólnego dobra. Zadania związków zawodowych nie mogą się więc ograniczać jedynie do zabezpieczenia warunków pracy i płacy, lecz winny dążyć do naprawy wszystkiego, co wadliwe w systemie posiadania środków produkcji, ich zarządzania i dysponowania. W ostatniej części encykliki Jan Paweł II koncentruje swoją uwagę na duchowości ludzkiej pracy, dzięki której człowiek uczestniczy w dziele stworzenia. Przez pracę człowiek nie tylko przyczynia się do przemiany świata, ale również doskonali siebie samego.

Drugim społecznym dokumentem Jana Pawła II jest encyklika Sollicitudo rei socialis (30.12.1987). Okazją do wydania tej encykliki była 20. rocznica ogłoszenia przez Pawła VI Populorum progressio. Papież przedstawia zmienione w ciągu ostatnich lat stosunki społeczne i gospodarcze świata, ukazuje naukę chrześcijańską na temat rozwoju ludzkości, ocenia wielorakie problemy społeczne, kulturalne i polityczne w świetle zasad Ewangelii oraz daje szereg wskazań i zaleceń dla moralnego przekształcenia świata. Ukazuje znaczenie katolickiej nauki społecznej dla współczesnego świata i rozwiązywania jego problemów zgodnie z zasadami etyki chrześcijańskiej. Jan Paweł II, podkreślając moralny wymiar rozwoju, prezentuje panoramę ówczesnych kwestii społecznych. Zalicza do nich przede wszystkim rosnącą rozpiętość poziomu gospodarczego i kulturalnego krajów bogatych i biednych, Północy i Południa. Niedorozwój charakteryzuje się kryzysem mieszkaniowym, bezrobociem, zadłużeniem, zbrojeniami, handlem bronią. Papież ostro przeciwstawia się konsumpcji, którą określa jako nadmierną rozporządzalność dóbr materialnych na korzyść niektórych warstw społecznych. Cywilizacja ta charakteryzuje się radykalnym nienasyceniem, co w gruncie rzeczy sprowadza rozwój do kultu posiadania rzeczy. Rzeczywisty rozwój oznacza poszanowanie i realizację praw człowieka. Przy czym istotną rolę odgrywa w nim zasada solidarności, czyli mocna i trwała wola angażowania się na rzecz dobra wspólnego. Encyklika Sollicitudo rei socialis jest dokumentem, który stara się wyjaśnić złożoną rzeczywistość współczesnego świata. Ukazując jego zagrożenia, podkreśla także i zalety, do jakich zalicza: wzrost świadomości godności człowieka i przysługujących mu praw, umiłowanie kultury narodowej, poczucie współzależności międzynarodowej, poszanowanie życia ludzkiego oraz troskę o środowisko naturalne. Na zakończenie Jan Paweł II udziela szczegółowych wskazań koniecznych do moralnej przemiany świata, stawiając na pierwszym miejscu „miłość preferencyjną dla ubogich”, która winna być naśladowaniem życia i działalności Jezusa Chrystusa.

Trzecią encyklika społeczna Jana Pawła II jest Centesimus annus (01.01.1991), wydana w 100. rocznicę ukazania się Rerum novarum. Jest to dokument najbardziej wszechstronny i najgłębszy z dotychczasowych encyklik Papieża. Jan Paweł II potwierdzając naukę Leona XIII, iż socjalizm jest rozwiązaniem fałszywym, zauważa, że właśnie przyjęta przez ten system błędna koncepcja osoby ludzkiej przyczyniła się ostatecznie do jego upadku w krajach Europy Środkowej i Wschodniej. Encyklika dokonuje także krytyki społeczeństwa konsumpcyjnego jako modelu rozwoju, który pomija i odrzuca wartości duchowe. Centesimus annus podejmuje również zagadnienie własności prywatnej, związane z powszechnym przeznaczeniem dóbr ziemi. Prawo własności prywatnej posiada charakter naturalny i jest uprawnieniem osobowym człowieka. W procesie pracy ujawnia się jednak nowa forma własności, jaką jest własność wiedzy, techniki i umiejętności, których nośnikiem jest sam człowiek . Brak wiedzy i kwalifikacji jest powodem marginalizacji i degradacji społecznej w wielu krajach współczesnego świata. Jan Paweł II opowiada się za budową nowego modelu społeczeństwa, opierającego się na wolności pracy, powszechnym uczestnictwie i przedsiębiorczości. Dlatego w encyklice domaga się współpracy między narodami, dostępu krajów ubogich i zacofanych do osiągnięć gospodarczych, technicznych i kulturalnych krajów bogatych i rozwiniętych . W rozumieniu katolickiej nauki społecznej przedsiębiorstwo jest zrzeszeniem nie tylko kapitałów, ale przede wszystkim osób, których praca winna być chroniona przez związki zawodowe. Jan Paweł II w zakończeniu tego dokumentu potwierdza, że osoba ludzka ma fundamentalne znaczenie w całokształcie życia społecznego i gospodarczego, ponieważ jest ona pierwszą drogą Kościoła wytyczoną przez samego Chrystusa . Kościół z kolei ma do spełnienia swoją misję ewangelizacyjną w zakresie stosunków społecznych i gospodarczych, które powinny być rozwiązywane w duchu prawdy, sprawiedliwości i miłości.

Bibliografia

Dzieła Jana Pawła II

• Centessimus annus
• Laborem exercens
• Solicitudo Rei Socialis
• Laborem exercens. Powołany do pracy. Komentarz, red. J. Krucina, Wrocław 1983
• Centesimus annus. Tekst i komentarze, red. F. Kampka, C. Ritter, Lublin 1998

Publikacje innych autorów

• T. Borutka, J. Mazur, A. Zwoliński, Katolicka nauka społeczna, Częstochowa 1999
• A. Klose, Katolicka nauka społeczna, Warszawa 1985; J. Majka, Katolicka nauka społeczna, Rzym 1987
• H. Skorowski, Problematyka praw człowieka, Warszawa 1996
• Cz. Strzeszewski, Katolicka nauka społeczna, Lublin 1994