Czas wolny

Treść hasła pochodzi z publikacji „Wielka Encyklopedia Nauczania Jana Pawła II”, Polskie Wydawnictwo Encyklopedyczne, Radom 2014
Autor hasła: ks. Tadeusz ZADYKOWICZ 

Czas wolny – odpoczynek – czas do dyspozycji człowieka; uwolnienie od obowiązków zawodowych, rodzinnych, społecznych; manifestacja wolności człowieka na płaszczyźnie dysponowania własnym czasem. Nie jest on prostym zaprzeczeniem pracy, swoistym czasem niepracy, po pracy czy poza pracą, czasem „pustym”, ponieważ najczęściej jest związany z jakąś formą aktywności.

Podział na czas pracy i czas wolny istniał we wszystkich kulturach, choć poglądy na jego temat ulegały wyraźnej ewolucji: od dostrzegania pracy jako domeny jednych, a czasu wolnego − innych, ku podkreślaniu powszechnego charakteru prawa i obowiązku zarówno pracy, jak i odpoczynku Najczęściej czas wolny był ujmowany w kategoriach odciążenia od pracy, regeneracji sił oraz udziału w kulcie, co zostało definitywnie proklamowane w III przykazaniu Dekalogu. Prawo każdego obywatela do czasu wolnego zostało potwierdzone także w Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka ONZ z 1948 roku. Kościół przypomina prawo i zarazem konieczność czasu wolnego, który ma służyć zabezpieczeniu zdrowia, regeneracji sił, odprężeniu psychicznemu, rozrywce i poświęceniu go rodzinie, a także świętowaniu.

Nauczanie Jana Pawła II nt. czasu wolnego, odpoczynku

W nauczaniu Jana Pawła II tematyka czasu wolnego pojawia się najczęściej w kontekście pracy . W sytuacji współczesnego wyzysku, gdy często pozbawia się pracownika prawa do odpoczynku, a praca traktowana jest wyłącznie jako eksploatacja ludzkich sił w zewnętrznym działaniu, Papież wielokrotnie przypomina o obowiązku, jaki ciąży na pracodawcach i samych pracownikach. Obowiązek ten dotyczy zapewnienia sobie i innym czasu wolnego, który byłby potwierdzeniem wolności w zakresie podejmowania decyzji o kształcie własnej codzienności, a także służyłby zapewnieniu większej wolności .

Cykl pracy i odpoczynku jest wpisany w ludzką naturę. Jest on zgodny z wolą samego Boga, co poświadcza opis stworzenia . Odpoczynek więc, podobnie jak praca, jest powinnością moralną, choć nie da się ściśle określić ilości czasu wolnego. Swój czas wolny człowiek może wykorzystać w różnoraki sposób. Najczęściej służy on wypoczynkowi i świętowaniu. Stąd w nauczaniu Jana Pawła II pojęcie czasu wolnego jest używane niekiedy zamiennie – obok pojęcia odpoczynek, występuje też w kontekście obowiązku nadania kultycznego charakteru temuż czasowi . Współczesna kultura staje się coraz bardziej kulturą czasu wolnego Dzięki rozwijającej się nauce i technice człowiek ma coraz więcej czasu wolnego. Niestety czas ten nie zawsze jest potwierdzeniem jego wolności. Człowiek jest wystawiony na liczne niebezpieczeństwa związane zwłaszcza z takimi postawami, jak: lenistwo, próżniactwo i nuda . Zagrożenie stanowi także nastawienie wyłącznie na przyjemność i konsumpcję. Takie zjawiska jak konsumizm czy materializm sprawiają, że człowiek sam siebie pozbawia czasu wolnego bądź przerzuca całą swoją aktywność na ten czas, co znajduje swój wyraz w pracoholizmie, nadaktywizmie, poddaniu się mediom. Istnieje więc stała potrzeba „wyzwolenia” czasu wolnego.

Problemem moralnym staje się zatem nie tylko posiadanie czasu wolnego, ale także sposób jego wykorzystania. Dotyczy to w szczególności specyficznej kategorii czasu wolnego, jaką jest czas na emeryturze. Czas wolny, jako czas do zagospodarowania, nie może oznaczać bezczynności . Nie jest to także czas absolutnie wolny, zwłaszcza gdyby tę wolność rozumieć jako wolność od zasad moralnych. Trzeba go odnosić do powołania chrześcijańskiego obejmującego całe życie i do podstawowych płaszczyzn ludzkiego życia.

Czas wolny jest człowiekowi niezbędny przede wszystkim ze względu na jego ludzką godność oraz związane z nią potrzeby. Ma do spełnienia swoje zadanie w osobistym rozwoju człowieka, we wszechstronnym kształtowaniu jego osobowości. Użyty na wypoczynek, regenerację sił, odprężenie, życie kulturalne, kontakt z przyrodą, może przyczynić się do doskonalenia umysłu i ciała, równowagi ducha, wzmocnienia zdrowia psychicznego i fizycznego. Papież wskazuje, że drogą ku temu mogą być swobodne zajęcia i studia, podróże w obce strony (turystyka), obcowanie z pięknem, ćwiczenia i pokazy sportowe, wysiłek fizyczny . Regeneracja sił fizycznych powinna wiązać się z duchowym odpoczynkiem, który prowadzi do odnalezienia i wypracowania w sobie „nowego stworzenia”. Jan Paweł II, nawiązując do C. K. Norwida, mówi, że „odpocząć” znaczy „począć na nowo” . Człowiek zatem w czasie wolnym może rozwijać te siły i uzdolnienia, których nie mógłby doskonalić w pracy zawodowej; może skupić się na dialogu z samym sobą. Czas wolny potwierdza więc prymat godności człowieka nad wymogami ekonomii.

Czas wolny ma także charakter społeczny, ponieważ może sprzyjać braterskiej wspólnocie, służyć umocnieniu więzi międzyludzkich, zwłaszcza rodzinnych, wzajemnemu poznaniu wzbogacającemu ludzi, także nawiązaniu braterskich stosunków między ludźmi różnych stanów, narodowości i ras. Jest to również czas na pogłębianie więzi społecznych .

Czas wolny ma również wymiar religijny, ponieważ wiąże się z obowiązkiem uświęcania czasu. Powinien być czasem nawiązania relacji z Bogiem poprzez modlitwę i życie kultyczne, czasem odniesienia wszelkiej aktywności do Boga. Potwierdza on absolutny prymat Boga. Jest naśladowaniem odpoczynku Boga i jednocześnie zapowiada nadejście „nowego nieba” i „nowej ziemi”, gdzie człowiek zostanie wyzwolony ostatecznie z niewoli swoich potrzeb. Odpoczynek jest rzeczą „świętą”, pozwala on wyrwać się człowiekowi z rytmu ziemskich zajęć, nierzadko nazbyt go pochłaniających, i na nowo uświadomić sobie, że wszystko jest dziełem Bożym .

Te liczne możliwości wiążące się z czasem wolnym byłyby trudne do zrealizowania, gdyby nie został zagwarantowany przynajmniej jeden dzień w tygodniu pozwalający wszystkim na odpoczynek i świętowanie.

Bibliografia

Dzieła Jana Pawła II

• Centessimus annus 7
• Laborem exercens 25
• Dies Domini 64-68
• Homilie: Nowy Targ, 8.06.1979; Katowice, 20.06.1983; Lubaczów, 3.06.1991; Legnica, 2.06.1997; Sosnowiec, 14.06.1999

Inne dokumenty Kościoła

• Sobór Watykański II. Konstytucja duszpasterska o Kościele w świecie współczesnym Guadium et spes 61
• Katechizm Kościoła Katolickiego 2184; 2187

Publikacje innych autorów

• S. Rosik, Dekalog jako norma życia i wolności, Poznań 1997
• J. Nagórny, Czas wolny w perspektywie teologiczno-moralnej, Roczniki Teologiczne 48/2001 z.3
• M. Ostrowski, Czas wolny [w:] Encyklopedia nauczania społecznego Jana Pawła II, red. A. Zwoliński, Radom 2003

Wybrane wypowiedzi Jana Pawła II o czasie wolnym

„Od-począć” — napisał kiedyś Norwid — to znaczy „począć na nowo”. Otóż duchowy odpoczynek człowieka — jak słusznie wyczuwają to tak liczne środowiska młodych — musi prowadzić do odnalezienia i wypracowania w sobie owego „nowego stworzenia”, o którym mówi św. Paweł. Droga do tego wiedzie poprzez słowo Boże odczytywane i celebrowane z wiarą i miłością, poprzez uczestnictwo w sakramentach, a nade wszystko w Eucharystii. Droga do tego wiedzie poprzez zrozumienie i realizację wspólnoty, czyli komunii z ludźmi, która rodzi się z Komunii z Chrystusem, z Eucharystii. Droga do tego wiedzie także poprzez zrozumienie i realizację ewangelicznej służby, czyli „diakonii”. Obyście, moi drodzy, nie ustawali w tym szlachetnym wysiłku, który pozwala wam stawać się świadkami Chrystusa. Świadek w języku biblijnym znaczy martyr.

— Homilia w czasie Mszy św., Nowy Targ, 8 czerwca 1979 roku

Chociaż praca zajmuje ważne miejsce w życiu człowieka, nie jest dla niego wszystkim. W trosce o zachowanie równowagi w ludzkim życiu należy przywiązywać odpowiednie znaczenie do czasu wolnego, do życia osobistego i rodzinnego, do odpoczynku niedzielnego, który pozwala człowiekowi zwrócić się ku Bogu, aby mógł intensywniej przeżywać każdą chwilę swego życia. Troska ta nie powinna się koncentrować na nabywaniu i niepohamowanej konsumpcji dóbr, zbyt często uważanych za podstawową motywację ludzkiej pracy, ale powinna zwracać ludzkie życie także w innych kierunkach.

— List do uczestników zgromadzenia generalnego Światowego Ruchu Chrześcijańskich Ludzi Pracy, Rzym, 7 maja 2000 roku, pkt 2

Niebezpieczeństwo to jest tym realniejsze, im bardziej dzisiejszy „sposób życia — zwłaszcza w krajach bardziej uprzemysłowionych — prowadzi rodziny ... do tego, że zrzucają z siebie odpowiedzialność wychowawczą wobec łatwości ucieczki od niej (w domu reprezentowanej zwłaszcza przez telewizję i pewne wydawnictwa), znajdując sposób na wypełnienie czasu ... dzieci i młodzieży”. Stąd „obowiązek szczególnej ochrony dzieci i młodzieży przed «agresjami», którym podlegają również ze strony środków przekazu” i dbania o to, by ich używanie w rodzinie było dokładnie regulowane. Tak samo rodzinie musi leżeć na sercu szukanie dla własnych dzieci także innych, zdrowszych rozrywek, pożyteczniejszych, kształtujących fizycznie, moralnie i psychicznie „dla nadania wartości wolnemu czasowi młodzieży oraz dla właściwego ukierunkowania jej energii”.

— Adhortacja apostolska Familiaris Consortio, 76

Cykl pracy i odpoczynku, wpisany w ludzką naturę, jest bowiem zgodny z wolą samego Boga, co poświadcza opis stworzenia z Księgi Rodzaju (por. 2, 2-3; Wj 20, 8-11): odpoczynek jest rzeczą «świętą», pozwala bowiem człowiekowi wyrwać się z rytmu ziemskich zajęć, czasem nazbyt go pochłaniających, i na nowo sobie uświadomić, że wszystko jest dziełem Bożym. Człowiek, obdarzony przez Boga ogromną władzą nad stworzeniem, mógłby zapomnieć, że to Bóg jest Stwórcą, od którego wszystko zależy. Uznanie tej prawdy jest szczególnie konieczne w naszej epoce, w której dzięki nauce i technice rozszerzyła się niezmiernie władza, jaką człowiek sprawuje przez swoją pracę.

— List apostolski Dies domini, 65

Przychodzi nam się rozstać, ale nie na długo. Zapraszam was do Paryża. A na zbliżające się wakacje życzę dobrego odpoczynku. «Radujcie się, dążcie do doskonałości, pokrzepiajcie się na duchu, jedno myślcie, pokój zachowujcie, a Bóg miłości i pokoju niech będzie z wami!» (2 Kor 13, 11). Niech Bóg wam błogosławi!

— Pozdrowienie końcowe po Liturgii Słowa, Poznań, 3 czerwca 1997 roku

Zobacz także

• Świętowanie
• Czas pracy

Linki zewnętrzne

Hasła w Zintegrowanej Bazie Tekstów Papieskich

• "czas wolny"