Media

Treść hasła pochodzi z publikacji „Wielka Encyklopedia Nauczania Jana Pawła II”, Polskie Wydawnictwo Encyklopedyczne, Radom 2014
Autor hasła: ks. Sławomir ZAWADA 

Media – etyka mediów – (łac. „medium” – środek, pośrednik) – zbiorowe określenie urządzeń technicznych, instytucji oraz osób pośredniczących w różnych formach komunikacji społecznej; skrótowe określenie środków społecznego przekazu (środków komunikacji społecznej, masowej) − chodzi tu o środki, za pomocą których kieruje się pewne treści do masowej i zróżnicowanej publiczności; stosuje się też określenia: mass media, media telepatyczne. Współcześnie media stanowią swoisty „areopag”, bogaty w książki, czasopisma, radio, telewizję, filmy, kasety wideo, nagrania magnetofonowe i wiele innych elektronicznych form przekazu, rozpowszechnianych za pośrednictwem fal radiowych, systemów kablowych, światłowodowych, satelity i internetu. Podstawowe funkcje mediów to: informacyjna, edukacyjna i rozrywkowa; ponadto wylicza się jeszcze funkcję kulturową i mobilizacyjną.

Etyka mediów – normy etyczne dotyczące przede wszystkim profesji dziennikarskiej, zawarte w kodeksach deontologii dziennikarskiej, ułatwiające dziennikarzowi przedstawienie prawdy w sposób wierny; również etyczne zasady korzystania z mediów, w tym także przez odbiorców. Do najbardziej znanych kodeksów deontologicznych należą: Deklaracja Paryska „Międzynarodowe Zasady Etyki Zawodowej w Dziennikarstwie” (1983) oraz wydany przez Radę Europy „Europejski Kodeks Deontologii Dziennikarskiej” (1993). W Polsce najbardziej znane to: „Dziennikarski Kodeks Obyczajowy” Stowarzyszenia Dziennikarzy Rzeczypospolitej (1991), „Kodeks Etyki Dziennikarskiej” Stowarzyszenia Dziennikarzy Polskich oraz „Karta Etyczna Mediów” (1995).

Kościół nt. mediów

Kościół otacza poszczególne media dużym zainteresowaniem, ponieważ jest świadomy, że środki te właściwie użyte, oddają rodzajowi ludzkiemu wielką przysługę […]. Wie jednak również, że ludzie mogą ich użyć przeciw zamierzeniom Stwórcy, obracając je na własną szkodę . Już Pius XII wyraził pozytywne zdanie na temat mediów w encyklice o kinematografii, radiu i telewizji. Pisał, że radio jest niejako niezależne i wolne od uwarunkowań miejsca i czasu, które stają na przeszkodzie i utrudniają działalność pozostałych środków, jakie wykorzystują ludzie do porozumiewania się między sobą. Te cechy radia, w połączeniu z łatwym dostępem do tego medium, okazują się wielce przydatne w działalności ewangelizacyjnej Kościoła. Podkreślił to także Paweł VI: środki te wprzęgnięte w służbę Ewangelii, niezmiernie poszerzają zakres słuchania Słowa Bożego i zanoszą orędzie do milionów ludzi . W instrukcji pastoralnej Communio et progressio znalazło się stwierdzenie, że prasa może stać się cennym narzędziem wymiany myśli pomiędzy Kościołem a światem na płaszczyźnie udzielania wiadomości i różnych form współpracy.

Jakkolwiek prasa i radio stanowią ważny element systemu komunikowania masowego, to telewizja odgrywa rolę pierwszoplanową we współczesnym świecie. Telewizja jest tym środkiem komunikowania, który kreuje obraz świata, często nierzeczywisty, wpływa na kształtowanie postaw i zachowania odbiorców, a także narzuca styl życia. Jan Paweł II poświęcił telewizji osobne orędzie, w którym stwierdza: W ostatnich dziesięcioleciach telewizja odegrała decydującą rolę w rewolucji, która dokonała się w dziedzinie środków przekazu i wywarła głęboki wpływ na życie rodzinne. Dla niezliczonych rodzin telewizja jest dzisiaj najważniejszym źródłem bieżących wiadomości, wiedzy i rozrywki, kształtuje ich postawy i opinie, ich wartości i wzory postępowania . Papież dostrzega pozytywne oddziaływanie telewizji, jak i szereg niebezpieczeństw, które niesie ze sobą to medium. Pozytywnie wypowiada się także na temat internetu podkreślając, że stwarza on wyjątkowe możliwości głoszenia zbawczej prawdy Chrystusa całej ludzkiej rodzinie .

We współczesnym społeczeństwie media są nieodzownym środkiem wzajemnej komunikacji. Wzrasta ich znaczenie i wpływ na zmianę mentalności, poglądów, instytucji i samego społeczeństwa. Przynoszą one bez wątpienia wielki pożytek: udostępniają prawie natychmiast wiadomości z całego świata, stwarzają możliwość kontaktu mimo odległości, sprzyjają sprawie jedności wszystkich ludzi, służą szerzeniu oświaty i kultury. Środki społecznego przekazu odgrywają wyjątkowo ważną rolę w informowaniu, rozwoju kultury i kształceniu. Rola ta wzrasta w związku z postępem technicznym, bogactwem i rozmaitością przekazywanych wiadomości, wpływem wywieranym na opinię publiczną . Dzięki takim środkom, jak prasa, radio, telewizja, internet, można docierać z różnymi informacjami do bardzo wielu osób.

Nauczanie Jana Pawła II nt. mediów

Jan Paweł II od początku swojego pontyfikatu poświęca wiele uwagi mediom i ludziom z nimi związanym. W swoich przemówieniach wielokrotnie zwracał się do dziennikarzy, uświadamiając im rolę, jaką powinny pełnić media we współczesnym świecie. Papież podkreśla, że media są nowym „areopagiem” współczesnego świata, wielkim forum, które – jeśli jest w pełni wykorzystane – umożliwia wymianę autentycznych informacji, konstruktywnych idei i zdrowych wartości, a w ten sposób tworzy wspólnotę. Media tworzą publiczną arenę, na której ludzie wymieniają poglądy i prowadzą dialog.

Papież zwraca uwagę na wyzwania, zagrożenia, jak też bogactwo i szanse, jakie stanowią media dla współczesnego człowieka. Przypomina, że wszelki przekaz medialny ma wymiar moralny, dlatego wszyscy, a zwłaszcza ludzie odpowiedzialni za media oraz rodziny i wychowawcy, muszą korzystać z tych środków w sposób roztropny i mądry. Podkreśla, że w związku z dynamicznym rozwojem współczesnych mediów ludzkość staje dzisiaj w obliczu nowych wyzwań, rodzących się ze zróżnicowanego i często pełnego sprzeczności przekazu dostarczanego przez media. Dlatego w dziedzinie społecznego przekazu niezmiernie ważne jest to, kim jest człowiek, który pełni zawód dziennikarza, i kim staje się przez to, jak wypełnia swoje powinności zawodowe.

Jan Paweł II rozumie dziennikarstwo jako „posłannictwo”, służące informowaniu i kształtowaniu opinii publicznej. U jego początku znajduje się wewnętrzny dyktat, który można nazwać powołaniem. To posłannictwo ma przed sobą określone zadania i domaga się od podmiotu osobistego zaangażowania, sprowadzającego się do służby. Wasze powołanie – zwraca się do dziennikarzy Papież – jest rzeczywiście wielkie i wspaniała jest wasza misja; jednakże wymaga ona wzniosłego i ciągłego poświęcania się, jak też poczucia stałej odpowiedzialności wobec ludzi. I tak proszę was, abyście w dalszym ciągu podejmowali wielkodusznie wasze wysiłki dla sprawy narodu, dla ulepszenia społeczeństwa i dla popierania jedności całej rodziny ludzkiej .

Charakterystycznym rysem nauczania Jana Pawła II na temat mediów jest troska o godność osoby ludzkiej. Papież wiele uwagi poświęca relacji mediów do dzieci i młodzieży. Akcentuje, że media są w służbie człowieka. W orędziach na Światowe Dni Środków Społecznego Przekazu przypomina o konieczności promowania w mediach podstawowych wartości: rodziny, społeczeństwa, godności kobiety czy też ludzi starszych.

Innym znamieniem papieskiego nauczania jest troska o wartości fundamentalne dla życia społeczeństw i narodów. Papież podkreśla, że media mają służyć sprawie pokoju, odpowiedzialnej wolności człowieka, wartościom duchowym, prawdzie, sprawiedliwości, braterstwu, solidarności itp. Ponadto Jan Paweł II przypomina, że w mediach jest miejsce dla Kościoła, dla głoszenia Jezusa Chrystusa i Jego orędzia.

Jan Paweł II, w ślad za soborowym dekretem o środkach społecznego przekazywania myśli Inter mirifica, przypomina o odpowiedzialności nadawców społecznego przekazu, korzystających z mediów, a także władzy świeckiej. Wszyscy odpowiedzialni za media, świadomi tego, jak wielki wpływ wywiera środek przekazu, w którym pracują, powinni szerzyć zdrowe wartości moralne i duchowe, unikając wszystkiego, co mogłoby przynieść szkodę człowiekowi . Powinni stawiać sobie nieustannie pytania, czy środki społecznego przekazu są wykorzystywane w celu czynienia dobra czy zła . To zaś, czy media czynią dobro czy zło, służą wzbogaceniu człowieka jako człowieka czy też godzą w jego godność, zależy od moralnej wizji i etycznej odpowiedzialności wszystkich zaangażowanych w proces przekazywania i odbioru informacji, a więc od najskromniejszych odbiorców programów do najbardziej wpływowych ich twórców. Zależy także od szczególnych umiejętności, talentów, specjalnego uzdolnienia i odpowiedniego przygotowania wszystkich uczestniczących w procesie komunikacji społecznej.

Współczesna nauka Kościoła, biorąc pod uwagę ogromną rolę, jaką media odgrywają w życiu społecznym, formułuje trzy podstawowe zasady etyczne, które powinny być brane pod uwagę przez decydujących o polityce mediów, specjalistów z dziedziny społecznego przekazu oraz tych wszystkich, od których media zależą. We wszystkich sferach związanych z dziedziną treści przekazu, procesu produkcji oraz zagadnień dotyczących struktury własności i systemów medialnych obowiązuje, jako podstawowa, następująca zasada etyczna: osoba i wspólnota ludzka stanowią cel i kryterium posługiwania się środkami społecznego przekazu. Przekaz winien się odbywać poprzez osoby z myślą o rozwoju integralnym innych osób. Wymaga on niezbędnych środków materialnych, lecz równocześnie zwracania uwagi na „wymiar wewnętrzny”. Każdy winien mieć możliwość wzrastania i rozwoju, czerpiąc z szerokiego wachlarza dóbr materialnych, intelektualnych, moralnych i duchowych. Jednostki mają niezbywalną godność i znaczenie, i nie można ich poświęcać w imię interesów zespołowych . Druga zasada jest uzupełnieniem pierwszej: dobra osób nie można urzeczywistnić niezależnie od dobra wspólnego społeczności, do których one należą. To dobro trzeba rozumieć w kategoriach globalnych, jako ogólną sumę celów wspólnych, do których osiągnięcia angażują się członkowie wspólnoty i którym wspólnota winna służyć. Dlatego, chociaż środki społecznego przekazu, w dobrym tego słowa znaczeniu, służą interesom poszczególnych grup, nie powinny tego czynić, przeciwstawiając jedną grupę drugiej w imię – na przykład – walki klas, przesadnego nacjonalizmu, wyższości rasowej, czystości etnicznej itp. Cnota solidarności, mocna i trwała wola angażowania się na rzecz dobra wspólnego, winna rządzić wszystkimi dziedzinami życia społecznego: gospodarczą, polityczną, kulturalną i religijną . Trzecia zasada dotyczy publicznego udziału w procesie decyzyjnym w tym, co należy do polityki przekazu. Winien on być zorganizowany na wszystkich szczeblach, mieć systematyczny i prawdziwie reprezentacyjny charakter; nie powinien być ukierunkowany jedynie na korzyści poszczególnych grup. Ta zasada obowiązuje również, a może przede wszystkim, tam, gdzie posiada się i wykorzystuje media w celach zysku. W interesie publicznego udziału, odpowiedzialni za środki komunikacji społecznej winni starać się o porozumienie z ludźmi, a nie tylko do nich przemawiać. To wymaga poznawania ludzkich potrzeb, uświadomienia sobie ich dążeń i prezentowania wszystkich form przekazu z wrażliwością wymaganą przez ludzką godność .

Stosunek Kościoła do mediów jest zasadniczo pozytywny i przychylny. Kościół uważa te narzędzia nie tylko za wytwory ludzkiego geniuszu, ale także za wspaniałe dary Boże i prawdziwe znaki czasów . Pragnie wspierać tych, którzy pracują zawodowo w mediach i w tym celu formułuje pozytywne zasady, mające pomagać im w pracy . Zasady te odnoszą się do funkcjonowania mediów w pięciu płaszczyznach: ekonomii, polityki, kultury, edukacji i religii. We wszystkich tych dziedzinach przekaz społeczny może służyć społeczeństwu w budowaniu i wspieraniu wspólnoty ludzkiej; jednakże media mogą być również wykorzystywane do hamowania rozwoju wspólnoty i szkodzenia integralnemu dobru ludzkości. Zdaniem Papieża, świadoma refleksja nad etycznym wymiarem środków społecznego przekazu winna prowadzić do inicjatyw praktycznych, zmierzających do wyeliminowania zagrożeń dla pomyślności rodziny ludzkiej ze strony mediów oraz zagwarantować, aby te potężne narzędzia przekazu pozostały rzeczywistym źródłem wzbogacenia .

Bibliografia

Dzieła Jana Pawła II

• Redemptor hominis 17
• Redemptoris missio 37
• Kościół o środkach komunikowania myśli, red. J. Góral, K. Klauza, Tygodnik Katolicki "Niedziela", Częstochowa 1997
• Orędzia Papieskie na Światowe Dni Komunikacji Społecznej 1967-2002, red. M. Lis, Edycja Świętego Pawła, Częstochowa 2002 [Plik:W_bibliotece.jpg]

Inne dokumenty Kościoła

• Papieska Rada ds. Środków Społecznego Przekazu, Instrukcja Etyka w Internecie [dostęp: 04.06.2014]
• Papieska Rada ds. Środków Społecznego Przekazu, Instrukcja Etyka w środkach przekazu [dostęp: 04.06.2014]

Publikacje innych autorów

• Janusz Nagórny, Powołanie i posłannictwo dziennikarza w dzisiejszym świecie, Ethos 6/1993 nr 24
• Dziennikarski etos: z wybranych zagadnień deontologii dziennikarskiej, red. Z. Kobylińska, R. Grabowski, Lux Mundi, Olsztyn 1996
• Andrzej Baczyński, Telewizja w służbie ewangelizacji, Poligrafia Salezjańska, Kraków 1998
• Andrzej Lepa, Pedagogika mass mediów, Archidiecezjalne Wydaw. Łódzkie, Łódź 1998
• Janusz Nagórny, Obraz Kościoła w środkach komunikacji społecznej [w:] Przesłanie chrześcijańskie a mass media: aspekty prawno-kanoniczne, red. A. Kaczor, Redakcja Wydawnictw KUL, Lublin 2000
• Tadeusz Reroń, Media na usługach moralności chrześcijańskiej, PWT, Wrocław 2002
• Zbigniew Sareło, Media w służbie osoby, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2002
• Sławomir Zawada, Media w służbie wartości, Katowice 2004

Wybrane wypowiedzi Jana Pawła II o etyce mediów

Kościół, który na mocy orędzia zbawienia powierzonego mu przez Chrystusa jest także nauczycielem ludzkości, uważa za swój obowiązek przyczynianie się do coraz lepszego rozumienia, jakie możliwości i odpowiedzialność wiążą się z obecnym rozwojem środków społecznego przekazu. Właśnie dlatego, że środki przekazu oddziałują na sumienie jednostek, kształtują ich mentalność i wpływają na ich wizję rzeczywistości, trzeba jasno i zdecydowanie przypominać, że są one dziedzictwem, które należy chronić i rozwijać. Konieczne jest, aby także sfera przekazu społecznego została włączona w organiczną strukturę praw i obowiązków, zarówno w tym, co dotyczy formacji i odpowiedzialności etycznej, jak i w odniesieniu do praw i działania jako instytucji.

— List apostolski do odpowiedzialnych za środki społecznego przekazu "Szybki rozwój", 9

Kościół nie lęka się środków społecznego przekazu, przeciwnie, potrzebuje ich do swojej zbawczej misji, czyli do ewangelizacji. Czymże jest ewangelizacja? Jest głoszeniem ludzkości Dobrej Nowiny o Chrystusie, który przez swoją śmierć i zmartwychwstanie odkupił każdego człowieka. Środki przekazu właściwie wykorzystane oddają ludziom wielką przysługę. Muszą jednak podawać im rzetelną informację zgodnie z prawdą, a także ubogacać ducha, troszcząc się o formację religijną i moralną swoich słuchaczy. Udoskonalając ludzkie sumienia przyczyniają się do wspólnego dobra i do rozwoju całego społeczeństwa i narodu.

— Przemówienie do słuchaczy Radia Maryja przybyłych z IV pielgrzymką Rodziny Radia Maryja, Rzym, 16 października 1997

Każdy podstęp wobec drugiego człowieka, każda skłonność do używania osoby ludzkiej w charakterze narzędzia, każde używanie słów po to, aby wpływać na innych swoim zagubieniem moralnym, swoim wewnętrznym nieporządkiem - wprowadza w życie społeczne atmosferę kłamstwa. Przez wiele lat doświadczaliśmy w wymiarze społecznym, że publicznie nie mówiono prawdy - i nie dopuszczano do jej mówienia. Istnieje przeto wielka potrzeba odkłamania naszego życia w różnych zakresach. Trzeba przywrócić niezastąpione niczym miejsce cnocie prawdomówności. Trzeba, by ona kształtowała życie rodzin, środowisk, społeczeństwa, środków przekazu, kultury, polityki i ekonomii.

— Homilia w czasie mszy św., Olsztyn, 6 czerwca 1991 roku

Dzięki tak krytycznej refleksji nasza cywilizacja winna uświadomić samej sobie, że pomimo licznych osiągnięć pozytywnych jest z wielu względów cywilizacją chorą i źródłem głębokich schorzeń człowieka. Dlaczego jest właśnie tak? Dlatego, że cywilizacja ta została oderwana od pełnej prawdy o człowieku, od prawdy o tym, kim jest mężczyzna i kobieta jako istota ludzka. W rezultacie cywilizacja ta nie potrafi właściwie zrozumieć, czym naprawdę jest dar osób w małżeństwie, czym jest miłość odpowiedzialna za rodzicielstwo, na czym polega autentyczna wielkość rodzicielstwa i wychowania. Można więc bez przesady powiedzieć, że środki masowego przekazu, nawet gdy starają się poprawnie informować, jeżeli nie kierują się zdrowymi zasadami etycznymi, nie służą prawdzie w jej wymiarze zasadniczym. Oto dramat: nowoczesne środki komunikacji społecznej są poddane pokusie manipulacji przekazem, zakłamując prawdę o człowieku. Człowiek nie jest tym, kim siebie ogląda w reklamie i propagandzie w nowoczesnych środkach masowego przekazu. Jest kimś więcej jako jedność psychofizyczna, jako jedność duszy i ciała, jako osoba. Jest kimś więcej przez swoje powołanie do miłości, które wprowadza mężczyznę i kobietę w wymiar „wielkiej tajemnicy”.

— Gratissimam sane (List do Rodzin), 20

Pogłębiona refleksja nad etycznym wymiarem przekazu społecznego powinna skłaniać do podejmowania konkretnych inicjatyw w celu eliminacji zagrożeń dla dobra rodziny ze strony mediów i zapewnienia, że te potężne środki przekazu będą dla niej nadal źródłem treści naprawdę wzbogacających. Szczególna odpowiedzialność w tej dziedzinie spoczywa na samych pracownikach mediów, na władzach i na rodzicach.

— Orędzie Jana Pawła II na XXXVIII Światowy Dzień Środków Społecznego Przekazu 2004 r., 4

Tegoroczny temat przypomina też wszystkim, zarówno pracownikom środków społecznego przekazu, jak i ich użytkownikom, że wszelki przekaz ma wymiar moralny. Jak powiedział Pan, usta przemawiają z obfitości serca (por. Mt 12, 34-35). Pod względem moralnym ludzie bogacą się bądź ubożeją pod wpływem słów, które wypowiadają albo których decydują się słuchać. Dlatego szczególnie osoby zawodowo pracujące w środkach przekazu oraz rodzice i wychowawcy powinni wykazywać mądrość i rozeznanie w swoim podejściu do mediów, ponieważ ich decyzje mają wielki wpływ na dzieci i młodzież, za które ponoszą oni odpowiedzialność i które są przecież przyszłością społeczeństwa.

— Orędzie Jana Pawła II na XXXVIII Światowy Dzień Środków Społecznego Przekazu 2004 r., 1

Linki zewnętrzne

• Hasło "Etyka w środkach masowego przekazu" w Zintegrowanej Bazie Tekstów Papieskich

Zobacz także

• Prawda
• Środki społecznego przekazu