Faszyzm

Treść hasła pochodzi z publikacji „Wielka Encyklopedia Nauczania Jana Pawła II”, Polskie Wydawnictwo Encyklopedyczne, Radom 2014
Autor hasła: Anna Barcik

Faszyzm – łac. fascis: wiązka, związek, fasces: rózgi liktorskie – słowo przyjęte w 1919 roku przez włoskie stowarzyszenie pod nazwą Fasci Italiani di Combattimento, czyli Włoskie Związki Bojowe. Ruch ten nawiązywał do tradycji starorzymskich liktorów, policyjnej gwardii dostojników rzymskich. Fasces były symbolem władzy konsulów i pretorów, a w 1921 roku po założeniu przez Benito Mussoliniego Partito Nazionale Fascista (Narodowej Partii Faszystowskiej) zostały uznane za godło partii, zaś od 1926 także za godło państwowe Włoch.

Termin ten odnoszono do:

a) kierunku politycznego powstałego po I wojnie światowej, charakteryzującego się skrajnie nacjonalistycznymi cechami. Głosił program negacji ładu wersalskiego, był przeciwieństwem demokracji, którą krytykował ze szczególną siłą, zwracał się przeciw liberalizmowi, racjonalizmowi, a nade wszystko przeciw chrześcijaństwu;

b) ideologii faszystowskiej zawartej w doktrynie wojennej, czyli zdobywania odpowiedniej „przestrzeni życiowej” zapewniającej narodowi wolność egzystencji. Podstawę tej ideologii stanowiła koncepcja „misji dziejowej własnego narodu” i jego wyższości nad innymi;

c) państwa faszystowskiego pojmowanego jako absolut, wobec którego społeczeństwo i jednostki są czymś względnym. Kult państwa wyrażał się w dążeniu do mocarstwowości, do ekspansji narodowej. System państwa faszystowskiego opierał się na dyktaturze, terroryzmie i przemocy.

Faszyzm jako ruch, ideologia czy system ustrojowy nie stanowił zwartego systemu światopoglądowego. Był połączeniem różnych elementów, m.in. rasizmu, nacjonalizmu, etnocentryzmu społecznego, elitaryzmu, darwinizmu, antysemityzmu i antykomunizmu.

Historia faszyzmu

Stolica Apostolska w początkach istnienia faszyzmu próbowała uregulować stosunki Kościoła z przywódcami państw faszystowskich. 11.02.1929 zostały podpisane Układy Laterańskie między B. Mussolinim a przedstawicielem papieża Piusa XI. Traktat ten uznawał zwierzchnictwo papieża nad Państwem Watykańskim oraz poszanowanie praw narodu włoskiego. W celu pojednania i prawidłowego ustawienia stosunków państwo – Kościół został zawarty konkordat z Niemcami (30.04.1937). Papież wierzył, że zawarte porozumienia są drogą do utrzymania pokoju w Europie oraz obrony jej przed ateistycznym bolszewizmem. O ile Stolica Apostolska traktowała zobowiązująco podpisane układy, o tyle ze strony rządzących elit Włoch i Niemiec wkrótce nastąpiło łamanie różnych artykułów i pozycji zawartych kontraktów. Dlatego Pius XI poświęcił omówieniu stosunków włoskich encyklikę Non abbiamo bisogno (1931), w której krytykował naruszenie zasad porozumienia i zarzucał autorytaryzm i monopolizację wychowania młodzieży przez faszystowską organizację zwaną „Statolavia”. Wskazywał na niebezpieczeństwa korporacjonizmu gospodarczego w ujęciu faszystowskiego państwa.

W 1937 roku Pius XI opublikował encyklikę Mit brennender Sorge, poświęconą nazizmowi w Niemczech. Ujawnił w niej naruszanie konkordatu, wystąpił przeciwko pogwałceniu praw człowieka przez hitleryzm. Uzasadniał, że wszelkie prawa sprzeczne z prawem naturalnym są błędne. Wytykał mit krwi i rasy, który nie może zastąpić Kościoła założonego przez Chrystusa. Wskazywał na poważną groźbę popadnięcia w barbarzyństwo, wynikające z totalitaryzmu sprzecznego z nauczaniem Kościoła .

Również Pius XII niejednokrotnie piętnował naruszanie konkordatu, bronił praw Kościoła katolickiego, uzasadniając zawarcie porozumienia dobrymi intencjami Stolicy Apostolskiej, która „z cierpliwością” realizowała „rozsądne” akta układu . W czasie wojny papież prowadził rozmowy z mocarstwami antyfaszystowskimi, szukając możliwości zakończenia ekspansji hitleryzmu . Natomiast w trakcie krótkiego przemówienia do Kolegium Kardynalskiego (02.06.1945) oskarżył nazistów o wymordowanie w Polsce i Niemczech kilku tysięcy księży katolickich. Zajmując się problematyką „zdrowej demokracji”, jakiej główne tezy sformułował w Orędziu radiowym (24.12.1952), papież krytykował ustroje totalitarne, które niosą z sobą niebezpieczeństwo wojny i są nie do pogodzenia z demokracją.

Do ustroju faszystowskiego nawiązał Paweł VI w encyklice Populorum progressio, wskazując, że przecenianie własnego narodu, kult własnej rasy rozdziela narody, wyrządza szkodę solidarności międzynarodowej i pojednaniu między państwami oraz niweczy wysiłki urzeczywistniania rozwoju ludzkości . O dyskryminacji rasowej pisał zaś w Octogesima adveniens, zwracając uwagę na napięcia, jakie ona wywołuje w stosunkach międzynarodowych .

Nauczanie Jana Pawła II nt. faszyzmu

Papieżem, który przeciwstawia się absolutyzmowi państwowemu i ustrojowi totalitarnemu, jest Jan Paweł II. W encyklice Sollicitudo rei socialis krytykuje koncentrację władzy politycznej i gospodarczej w rękach aparatu państwowego. Papież słusznie uważa, że państwo takie staje się machiną „policyjno-biurokratyczną” i prowadzi do bankructwa moralnego, staje się źródłem niepokoju, gdyż „zmierza do poszerzenia swej władzy wewnątrz i do rozszerzenia jej na zewnątrz”, co stwarza napięcia i konflikty między narodami .

Ocenę totalitaryzmu jako zjawiska negatywnego wyraża Jan Paweł II w encyklice Centesimus annus, pisząc, że nie istnieje żadna prawda prowadząca do „instrumentalizacji idei i przekonań dla celów, jakie sobie stwarza władza”. Taka władza przeradza się w jawny lub zakamuflowany totalitaryzm .

Papież przestrzega przed tworzeniem cywilizacji, w której będzie dominować „kultura śmierci”, a żadna władza nie ma prawa na to przyzwalać .

W całym nauczaniu Jan Paweł II wyraża troskę o budowanie ustrojów w państwach opartych o wartości i cnoty moralne, które będą zaporą przed władzą totalitarną. Jeżeli znika etyka z życia publicznego, rodzi się siła, znika miłość i poszanowanie praw człowieka, znika suwerenność narodów. Nigdy „jeden naród nie może rozwijać się za cenę drugiego, za cenę podboju, zniewolenia, za cenę jego śmierci” .

W czasie mszy św. w Brzezince Papież, mówiąc o zwycięstwie o. Maksymiliana Kolbe przez wiarę, wskazywał, że odrzucenie wiary w Boga i w człowieka, podeptanie „już nie tylko miłości, ale wszelkich oznak człowieczeństwa ludzkości w miejscu, które było zbudowane na nienawiści i pogardzie człowieka w imię obłąkanej ideologii”, nie zachwiało kanonem wartości o. Maksymiliana. W miejscu tej okrutnej kaźni odniósł on duchowe zwycięstwo, oddając życie za brata .

Zwycięstwo moralne to droga do ładu społecznego. Taki ład „jest zwycięstwem rządzonych i rządzących”. Droga do niego to dialog i porozumienie .

Oceniając wiek XX, Papież stwierdził, że był okresem gwałtów zadawanych ludzkim sumieniom. W imię „totalitarnych ideologii miliony ludzi zmuszano do działań niezgodnych z ich najgłębszymi przekonaniami”. Ojciec Święty nawiązuje przy tym zarówno do okresu faszyzmu, jak i komunizmu, jako ustrojów pogardy dla godności człowieka i cierpień niewinnych ludzi wiernych swoim wartościom. Jan Paweł II uważa, że współcześnie te formy dyskryminacji powracają, co budzi niepokój Kościoła .

Przemawiając do prezydentów państw Europy Środkowej na II Zjeździe w Gnieźnie, Papież mówił o Europie jako o wspólnocie ducha wszystkich państw kontynentu europejskiego. Nawiązał do obalenia „muru widzialnego” (berlińskiego) i apelował o zburzenie „muru niewidzialnego”. Wezwał do „budowy jedności Europy w imię Chrystusa i Jego Ewangelii”. Jedność ta winna odrzucić lęk, agresję, dyskryminację pochodzenia, koloru skóry i przekonań religijnych .

Bibliografia

Dzieła Jana Pawła II

• Centessimus annus 44
• IT
• PB
• Solicitudo Rei Socialis 23
• TM
• Veritatis Splendor 96
• Homilia w obozie oświęcimskim, 07.06.1979
• Przestroga dla wszystkich pokoleń. Przemówienie na terenie obozu w Majdanku, 11.06.1987

Publikacje innych autorów

• Katechezy o Kościele. Czuba, Doświadczenie dziejów Ojczyzny w ujęciu Jana Pawła II, „Chrześcijanin w Świecie” 1988, 10
• J. Kowalczyk, Z teologii historii narodu Jana Pawła II, w: Polska teologia narodu, red. Cz. Bartnik, Lublin 1988
• A. Zwoliński, Kościół a ideologia, w: Komunizm – faszyzm – kapitalizm, Kraków 1991

Wybrane wypowiedzi Jana Pawła II o faszyźmie

W osobie nowego błogosławionego można niejako dostrzec syntezę całej tragedii, jaka dotknęła naród chorwacki i Europę w ciągu tego stulecia, naznaczonego przez trzy wielkie plagi — faszyzm, nazizm i komunizm. Teraz zaznaje on radości nieba w otoczeniu tych wszystkich, którzy tak jak on wystąpili w dobrych zawodach, hartując swą wiarę w tyglu cierpienia. Dzisiaj wpatrujemy się w niego z ufnością, przyzywając jego wstawiennictwa.

— Homilia wygłoszona podczas Mszy św. beatyfikacyjnej kard. Alojzego Stepinaca, 4

Linki zewnętrzne

• Zintegrowanej Bazie Tekstów Papieskich