Pielgrzymka zagraniczna (17)

Treść hasła została przygotowana z wykorzystaniem treści publikacji  
(red.) Antoni Jackowski, Izabela Sołjan, "Leksykon pielgrzymek Jana Pawła II", Wydawnictwo WAM, Kraków 2005. 

Pierwsza podróż apostolska (poza terytorium Watykanu i Włoch) odbyta przez Jana Pawła II w dniach 2 - 10 marca 1983 roku. Celem były odwiedziny Portugalii, Kostaryki, Nikaraguy, Panamy, Salwadoru, Gwatemali, Hondurasu, Belize oraz Haiti.

Przebieg pielgrzymki

2-3 marca 1983 KOSTARYKA

Cel pielgrzymki

Spotkanie z Kościołem lokalnym, ożywienie wiary u wierzących w Jezusa Chrystusa.

Przebieg wizyty w Kostaryce

• 2 marca

SAN JOSE: Przylot z Portugalii. Powitanie na lotnisku przez władze kościelne i państwowe (na czele z prezydentem) • Wizyta w seminarium. Spotkanie z biskupami - członkami Sekretariatu Episkopatu Ameryki Środkowej (SEDAC) • Przejazd do nuncjatury

• 3 marca

SAN JOSE: Spotkanie z Polonią • Wizyta w państwowym szpitalu dziecięcym • Spotkanie z prezydentem • Msza św. w parku La Sabana • Spotkanie z przedstawicielami kleru w katedrze, Liturgia Słowa, przemówienie do zakonnic • Msza św. dla młodzieży • Spotkanie z sędziami Ogólnoamerykańskiego Trybunału Praw Człowieka w nuncja¬turze • Pożegnanie i odlot do Nikaragui

Charakterystyka i najważniejsze przesłanie pielrzymki

Papież odwiedził Kostarykę podczas swej 17. podróży apostolskiej, obejmującej ponadto Portugalię, Nikaraguę, Panamę, Salwador, Gwatemalę, Honduras, Be¬lize i Haiti.

Blisko 90% mieszkańców kraju stanowią katolicy. Początki ewangelizacji związane są z kolonizacją europejską w XVI w. Podczas ceremonii powitania dzwoniły wszystkie dzwony Kostaryki. Na trasie przejazdu z lotniska witało Gościa ponad 700 tys. osób, tj. blisko 1/3 ludności kraju. W trakcie wizyty Ojciec Święty spotkał się z przedstawicielami władz państwowych i kościelnych. Specjalne spotkania odbył z Polonią, z biskupami - członkami Sekretariatu Episkopatu Ameryki Środkowej (SEDAC), który ma swoją siedzibę właśnie w Kostaryce, z przedstawicielami kleru oraz sędziami Ogólnoamerykańskiego Trybunału Praw Człowieka. Złożył wizytę w państwowym szpitalu dziecięcym, gdzie na spotkanie przybyli przedstawiciele ośrodka dla upośledzonych, prowadzonego przez Światową Organizację Zdrowia. Podczas spotkania z klerem Papież odprawił Liturgię Słowa i wygłosił specjalne przemówienie do zakonnic (do zakonników przemawiał w Gwatemali, a do księży w Salwadorze).

Jednym z głównych punktów wizyty była msza Św., która odbyła się w wielkim parku La Sabana, z udziałem ok. 1 min wiernych. W homilii Ojciec Święty mówił o budowaniu Kościoła, które jest zadaniem wszystkich: Do wszystkich: biskupów, kapłanów, zakonników, zakonnic, świeckich, do każdego na jego posterunku należy budowanie Kościoła, (...) Kościół buduje każdy, kto - wierny Sakramentowi swego Chrztu – żyje w świętości, wyrzeka się grzechu, dźwiga swój krzyż razem z Chrystusem, kto swoim postępowaniem ukazuje braciom wymagającą i radosną rzeczywistość Ewangelii.

W trakcie podróży do Ameryki Środkowej Papież wielokrotnie wracał do tematu sprawiedliwości i pokoju. Temat ten poruszył m.in. na spotkaniu z młodzieżą, dla której odprawił mszę św. W homilii powiedział: Tak, na was, umiłowani młodzi, ciąży poważna odpowiedzialność za przerwanie łańcucha nienawiści, która rodzi nienawiść, łańcucha przemocy, która rodzi przemoc.

(LS)

4 marca 1983 NIKARAGUA

Cel pielgrzymki

Spotkanie z Kościołem lokalnym, ożywienie światła wiary u wierzących w Jezusa Chry¬stusa, wołanie o pokój.

Przebieg wizyty w Nikaragui

• 4 marca

MANAGUA: Przylot z Kostaryki. Powitanie na lotnisku przez władze kościelne i państwowe (m.in. szefa junty wojskowej Daniela Ortegę)

LEON: Wizyta w katedrze • Spotkanie na terenie miasteczka studenckiego z wycho¬wawcami katolickimi i msza św.

MANAGUA: Spotkanie z członkami junty wojskowej i kierownictwem Frontu im. Sandino • Msza św. • Ceremonia pożegnalna na lotnisku i odlot do Panamy

Charakterystyka i najważniejsze przesłanie pielgrzymki

Papież odwiedził Nikaraguę podczas swej 17. podróży apostolskiej, obejmującej ponadto: Portugalię, Kostarykę, Panamę, Salwador, Gwatemalę, Honduras, Belize i Haiti. Była to czwarta podróż apostolska do Ameryki Łacińskiej. Blisko 90% ludności kraju wyznaje katolicyzm. Dzieło ewangelizacji rozpoczęto w XVI w. wraz z kolonizacją europejską. W chwili wizyty papieskiej w Nikaragui obowiązywał stan wyjątkowy. Od 1979 r., kiedy oddziały Narodowego Frontu im. Sandino obaliły rządy A. Somozy, władzę sprawował Rządowy Komitet Odbudowy Narodowej. Kraj nieustannie wstrząsany był walkami wewnętrznymi. Zagrożony był także z zewnątrz, w związku z niemal nieustającą wojną z Hondurasem.

Na dwa dni przed przyjazdem Papieża wstrzymano sprzedaż racjonowanej benzyny, a w dniu wizyty nie kursowały żadne środki komunikacji miejskiej, co wielu wiernym uniemożliwiło dotarcie na spotkanie z Ojcem Świętym. W przemówieniu powitalnym Papież powiedział: Przywiodła mnie do Nikaragui misja o charakterze religijnym: przybywam tu jako orędownik pokoju, przybywam, aby podtrzymać nadzieję, przybywam jako sługa wiary, by wiernych umocnić w wierności Chrystusowi i jego Kościołowi; po to, by pokrzepić was słowem miłości, która napełnia dusze uczuciami braterstwa i pojednania. (...) Przybywam również po to, by zwrócić się z apelem o pokój (…).

Podczas wizyty Jan Paweł II spotkał się z przedstawicielami władz państwowych i kościelnych. Odwiedził stolicę państwa Managuę i miasto Leon - stolicę najstarszej diecezji nikaraguańskiej. W Leon Papież spotkał się z wychowawcami katolickimi na wydziale medycznym. Mszę św. Papież odprawił w Managui. Homilia poświęcona była jedności Kościoła. Ojciec Święty powiedział m.in.: Kościół jest Rodziną Bożą. Podobnie jak w rodzinie, także w Kościele musi panować uporządkowana jedność. Nikt nie ma w nim więcej praw obywatelskich aniżeli drugi (...). W czasie uroczystości doszło do nieprzyjemnych incydentów. Członkowie organizacji partyjnych przez megafony skandowali hasła polityczne, usiłując zakłócić przebieg ceremonii i uniemożliwić dotarcie słów Papieża do wiernych. Ojciec Święty zmuszony był wielokrotnie prosić o ciszę.

(LS)

5 marca 1983 PANAMA

Cel pielgrzymki

Spotkanie z Kościołem lokalnym. Ożywienie wiary u wierzących w Jezusa Chrystusa.

Przebieg wizyty w Panamie

• 5 marca

PANAMA: Przylot z Nikaragui. Powitanie na lotnisku Omar Torrijos w pobliżu stolicy przez władze kościelne i państwowe (na czele z prezydentem) • Msza Św. dla rodzin • Spotkanie z biskupami w nuncjaturze • Modlitwa różańcowa • Liturgia Słowa dla campesinos - ludzi pracujących na roli w warunkach skrajnego ubóstwa • Spotkanie z prezydentem i innymi osobistościami życia politycznego • Spotkanie w katedrze metropolitalnej z biskupami, kapłanami, zakonnikami i zakonnicami, seminarzystami oraz przedstawicielami ludzi chorych • Pożegnanie na lotnisku i odlot do Salwadoru

Charakterystyka i najważniejsze przesłanie pielrzymki

Papież odwiedził Panamę podczas swej 17. podróży apostolskiej, obejmującej ponadto: Portugalię, Kostarykę, Nikaraguę, Salwador, Gwatemalę, Honduras, Belize i Haiti. Większość mieszkańców kraju (96%) stanowią katolicy. Początki ewangelizacji związane są z kolonizacją europejską w XVI w. Na tym właśnie obszarze w 1501 r. odprawiono pierwszą mszę św. na stałym lądzie Nowego Świata. W 1513 r. założono pierwszą stolicę biskupią.

Ojciec Święty spotkał się z kapłanami, zakonnikami, zakonnicami i seminarzystami oraz z ludźmi chorymi. Papież uczestniczył w modlitwie różańcowej, transmitowanej przez radio watykańskie. Specjalne spotkanie odbył z campesinos - ubogimi rolnikami, którzy stanowią 45% ludności Panamy. Dla nich odprawił Liturgię Słowa, podczas której powiedział m.in.: Nie może przytłaczać was poczucie jakiejkolwiek niższości, gdy chodzi o waszą godność osobistą i rodzaj życia. W tym przekonaniu starajcie się wydźwignąć, świadomi wartości oraz szacunku, na jaki zasługuje zadanie spełniane przez was w duchu służby całemu człowiekowi. Pamiętajcie, że sam Chrystus zechciał doświadczyć fizycznego trudu, pracując własnymi rękami jako prosty rzemieślnik. Najważniejszym wydarzeniem pielgrzymki była msza św. dla rodzin. W homilii Papież mówił m.in.: Co Bóg złączył, człowiek niech nie rozdziela. Władza świecka nie może, nie powinna rozdzielać tego, co Bóg przypieczętował. Nie powinni, nie mogą tego rozdzielać małżonkowie chrześcijańscy, którzy przed ołtarzem zawarli nieodwołalne przymierze miłości, potwierdzone przez Boga łaską sakramentu. (...) Jedynie prawdziwa miłość może przezwyciężyć rodzące się konflikty pokoleń. W cierpliwości, w poszukiwaniu prawdy mogą się zintegrować te dodatkowe wartości, które wnosi każde pokolenie.

(LS)

6 marca 1983 SALWADOR

Cel pielgrzymki

Spotkanie z Kościołem lokalnym, wołanie o pokój.

Przebieg wizyty w Salwadorze

• 6 marca

SAN SALWADOR: Przylot z Panamy. Powitanie na lotnisku przez władze kościelne i państwowe (na czele z prezydentem) • Wizyta w katedrze metropolitalnej • Msza św. na błoniach Metro Centro w intencji pokoju i pojednania • Modlitwa Anioł Pański • Spotkanie z prezydentem • Wizyta w liceum bł. Marcelino Champagnat, spotkanie z kapłanami, zakonnicami i zakonnikami, Liturgia Słowa • Pożegnanie na lotnisku i odlot do Gwatemali

Charakterystyka i najważniejsze przesłanie pielrzymki

Papież odwiedził Salwador podczas swej 17. podróży apostolskiej, obejmującej ponadto: Portugalię, Kostarykę, Nikaraguę, Panamę, Gwatemalę, Honduras, Belize i Haiti. W chwili wizyty Salwador był w stanie wojny domowej.

Większość mieszkańców kraju (92%) stanowią katolicy. Początki ewangelizacji sięgają XVI w. i związane są z przybyciem Europejczyków.

Podczas pielgrzymki Ojciec Święty spotkał się z przedstawicielami władz państwowych i kościelnych. Spotkał się także z kapłanami, zakonnikami, zakonnicami i seminarzystami. Do księży skierował specjalne przemówienie (do zakonnic przemawiał w Kostaryce, a do zakonników w Gwatemali), w którym mówił m.in.: Pozostańcie zjednoczeni. Bądźcie przekonani, że siła Kościoła tkwi w jedności. Zawsze utrzymujcie jedność z waszymi pasterzami, tym bardziej potrzebną, im trudniejsze są okoliczności, w jakich żyje dany Kościół partykularny. Temat jedności podejmowany był wielokrotnie podczas wizyty papieskiej do Ameryki Środkowej. Najważniejszym wydarzeniem była msza św., odprawiona w intencji pokoju i pojednania - problemów, które były podejmowane podczas całej pielgrzymki. W homilii Papież powiedział: A jednak pierwotnym zamierzeniem Boga nie jest to, by człowiek był drugiemu człowiekowi nieprzyjacielem, wilkiem, lecz bratem. Zamysł Boży nie ukazuje dialektyki konfrontacji, lecz dialektykę miłości, która wszystko czyni nowym (...). Wszyscy i każdy poszczególny mieszkaniec Ameryki Środkowej, (...) wszyscy mają obowiązek być twórcami pokoju.

Papież odwiedził także katedrę metropolitalną, gdzie modlił się przy grobie abpa Oscara Arnulfa Romero. Arcybiskup został zamordowany w 1980 r. przez prawicowego bojówkarza, kiedy odprawiał mszę św. w kaplicy szpitalnej w San Salwadorze. Kapłan związany był z popularną w Ameryce Łacińskiej teologią wyzwolenia. W swej działalności domagał się uznania praw ludzi najbiedniejszych i prześladowanych.

(LS)

6-7 marca 1983 GWATEMALA

Cel pielgrzymki

Spotkanie z Kościołem lokalnym, ożywienie światła wiary u wierzących w Jezusa Chry¬stusa, wołanie o pokój.

Przebieg wizyty w Gwatemali

• 6 marca

GWATEMALA: Przylot z Salwadoru. Powitanie na lotnisku przez władze kościelne i państwowe (na czele z prezydentem) • Przejazd do nuncjatury

• 7 marca

GWATEMALA: Audiencja dla Polaków • W katedrze pw. Matki Bożej Wniebowziętej spotkanie ze współpracownikami diecezji oraz z wiernymi parafii katedralnej • Spotkanie z prezydentem i osobistościami państwowymi • Msza św. na Campo di Marte

QUEZALTENANGO (XELAJU): Powitanie przez przedstawicieli Indian oraz burmistrza i biskupa • Liturgia Słowa z udziałem ludności tubylczej, koronacja figury Matki Bożej

GWATEMALA: W kolegium św. Jana Bosko spotkanie z kapłanami, zakonnicami i seminarzystami • Spotkanie z przedstawicielami środowiska uniwersyteckiego w nuncjaturze • Przemówienie do zgromadzonych pod nuncjaturą studentów • Pożegnanie i odlot do Hondurasu

Charakterystyka i najważniejsze przesłanie pielgrzymki

Papież odwiedził Gwatemalę podczas swej 17. podróży apostolskiej, obejmującej ponadto Portugalię, Kostarykę, Nikaraguę, Panamę, Salwador, Honduras, Belize i Haiti.

Większość mieszkańców kraju (80%) to katolicy. Znaczną grupę (18%) stanowią także protestanci. Początki ewangelizacji sięgają XVI w. i związane były z przybyciem Europejczyków. Od dziesiątków lat Gwatemala była krajem często zmieniających się rządów, zamachów wojskowych i walk pomiędzy kolejnymi rządami i siłami opozycji, które pociągały za sobą wiele niewinnych ofiar. Prześladowania nie uniknęli księża, z których wielu zabito, wielu zaś musiało emigrować z kraju. Podczas wizyty Ojciec Święty spotkał się z reprezentantami wielu środowisk: z władzami kościelnymi i państwowymi, Polonią, ludnością tubylczą, kapłanami, zakonnikami, zakonnicami i seminarzystami oraz z przedstawicielami środowiska uniwersyteckiego. Na spotkaniu z klerem Ojciec Święty wygłosił specjalne przemówienie do zakonników (przemówienie do zakonnic wygłosił w Kostaryce, a do księży w Salwadorze).

Najważniejszym wydarzeniem była msza św. na Campo di Marte, która zgromadziła ok. 1 min wiernych. Tematem homilii była wiara prowadząca do sprawiedliwości i pokoju. Na wstępie Papież zwrócił się z prośbą o dar pokoju, który jest owocem sprawiedliwości; sprawiedliwości, będącej promieniowaniem miłości; a także o dar zgody (...). Mówił też: Pamiętajcie, że każdy człowiek jest waszym bratem i stańcie się pełnymi szacunku obrońcami jego godności. Ponad wszelkimi różnicami społecznymi, politycznymi, rasowymi i religijnymi, należy zawsze w pierwszym rzędzie zabezpieczyć życie waszego brata, każdego człowieka.

Duże znaczenie miała wizyta w Quezaltenango, jednym z ośrodków ludności tubylczej - potomków Majów. Do nich skierowana była homilia papieska wygłoszona podczas Liturgii Słowa, na której zgromadziło się blisko 500 tys. wiernych. Wśród nich była grupa ponad 2 tys. osób, które jeszcze w lutym rozpoczęły pieszą wędrówkę, by pokonać 800 km i dotrzeć na spotkanie z Ojcem Świętym. W homilii Papież powiedział m.in.: Chrystus pomaga wam w przezwyciężaniu trudności, pociesza was i wspiera. On uczy was, że musicie sobie nawzajem pomagać, byście mogli być pierwszymi sprawcami waszego awansu. Pod koniec uroczystości Papież koronował figurę Matki Bożej.

(LS)

8 marca 1983 HONDURAS

Cel pielgrzymki

Spotkanie z Kościołem lokalnym, ożywienie wiary u wierzących w Jezusa Chrystusa.

Przebieg wizyty w Hondurasie

• 8 marca

TEGUCIGALPA: Przylot z Gwatemali. Powitanie na lotnisku przez władze kościelne i państwowe (na czele z prezydentem) • Wizyta w sanktuarium Nostra Señora de Suyapa • Msza św. na placu przed sanktuarium • Spotkanie z prezydentem

SAN PEDRO SULA: Powitanie przez biskupa i miejscowe władze • Liturgia Słowa dla członków „Ruchu Liturgii Słowa", katechetów, nauczycieli szkół katolickich • Pożegnanie na lotnisku. Odlot do Belize

Charakterystyka i najważniejsze przesłanie pielrzymki

Papież odwiedził Honduras podczas swej 17. pielgrzymki apostolskiej, obejmującej ponadto: Portugalię, Kostarykę, Nikaraguę, Panamę, Salwador, Gwatemalę, Belize i Haiti. Była to czwarta podróż apostolska do krajów Ameryki Łacińskiej.

Niemal wszyscy mieszkańcy kraju (97%) wyznają wiarę katolicką. Początki ewangelizacji Hondurasu sięgają 1524 r. i związane są z przybyciem franciszkanów, chociaż pierwsza msza św. została odprawiona tu już w 1502 r. Około 1560 r. założono stolicę biskupią w Comayagua - ówczesnej stolicy państwa.

Ojciec Święty spotkał się z przedstawicielami władz państwowych i kościelnych. W sanktuarium Matki Bożej Nuestra Señora de Suyapa - patronki Hondurasu odprawił mszę św., podczas której odczytał akt powierzenia Matce Bożej wszystkich krajów Ameryki Środkowej. W homilii poświęconej Maryi powiedział: W niej Bóg ukazał cechy miłości macierzyńskiej, godność człowieka wezwanego do jedności z Trójcą Świętą, wspaniałość niewiasty, która w ten sposób dosięga szczytu tego, co ludzkie w swej nadprzyrodzonej piękności, mądrości, oddaniu, w czynnej i odpowiedzialnej współpracy, przez którą staje się służebnicą tajemnicy odkupienia.

Poważnym problemem Kościoła w Hondurasie jest brak kleru diecezjalnego. Brak ten starają się zrekompensować świeccy stowarzyszeni w „Ruchu Liturgii Słowa", który liczy ponad 10 tys. członków. W San Pedro Sula, gdzie odbyła się Liturgia Słowa, Papież spotkał się z przedstawicielami tego ruchu.

(LS)

9 marca 1983 BELIZE

Cel pielgrzymki

Spotkanie z Kościołem lokalnym, ożywienie światła wiary u wierzących w Jezusa Chrystusa.

Przebieg wizyty w Belize

• 9 marca

BELIZE CITY: Przylot z Hondurasu. Powitanie na lotnisku przez władze kościelne i państwowe (na czele z premierem i gubernatorem - przedstawicielem Korony Brytyjskiej) • Msza św. w intencji jedności chrześcijan • Pożegnanie na lotnisku i odlot na Haiti

Charakterystyka i najważniejsze przesłanie pielrzymki

Papież odwiedził Belize podczas swej 17. podróży apostolskiej, obejmującej ponadto Portugalię, Kostarykę, Nikaraguę, Panamę, Salwador, Gwatemalę, Honduras i Haiti.

Katolicy stanowią ponad połowę mieszkańców kraju, a członkowie różnych wspólnot protestanckich ponad jedną czwartą. W sumie ponad 85% ludności to chrześcijanie. Początki ewangelizacji Belize związane są z kolonizacją europejską w XVII w. Obszar był przedmiotem sporów pomiędzy Anglią a Hiszpanią. Ostatecznie w XIX w. opano¬wali go Brytyjczycy.

Ojciec Święty odwiedził Belize City położone na wschód od stolicy państwa, nad Morzem Karaibskim. Po powitaniu przez władze państwowe i kościelne odprawił mszę św. w intencji jedności chrześcijan. W trakcie podróży apostolskiej do krajów Ameryki Środkowej Papież wielokrotnie podejmował temat jedności. W Belize City mówił o eku¬menizmie, do którego dążą wyznawcy różnych Kościołów i wspólnot chrześcijańskich. W homilii powiedział m.in.: Musimy być przekonani o wadze sprawy jedności chrze¬ścijan i tego wszystkiego, co pociąga ona za sobą w dziedzinie stosunków braterskich, wzajemnego szacunku, współpracy, dialogu oraz wspólnego świadectwa, studiów i modlitwy.

(LS)

9 marca 1983 HAITI

Cel pielgrzymki

Zamknięcie Krajowego Kongresu Eucharystycznego i Maryjnego, spotkanie z Kościołem lokalnym. Ożywienie światła wiary u wierzących w Jezusa Chrystusa.

Przebieg wizyty na Haiti

• 9 marca

PORT-AU-PRINCE: Przylot z Belize. Powitanie na lotnisku przez władze kościelne i państwowe (na czele z prezydentem) • Spotkanie z korpusem dyplomatycznym • Msza św. nieopodal lotniska • Przejazd odkrytym samochodem do rezydencji prezydenta • Spotkanie z prezydentem • W katedrze pw. Matki Bożej Nieustającej Pomocy spotkanie z członkami CELAM - Rady Biskupów Ameryki Łacińskiej • Pożegnanie na lotnisku i odlot do Rzymu

Charakterystyka i najważniejsze przesłanie pielgrzymki

Papież odwiedził Haiti podczas swej 17. podróży apostolskiej, obejmującej ponadto: Portugalię, Kostarykę, Nikaraguę, Panamę, Salwador, Gwatemalę, Hon¬duras i Belize. Wizyta na Haiti była ostatnim jej etapem.

Większość mieszkańców kraju (80%) stanowią katolicy. Znaczną grupę (15%) tworzą także protestanci, głównie baptyści. Dzieło ewangelizacji rozpoczęto wraz z kolonizacją europejską. Pierwszy krzyż na wyspie pojawił się w 1492 r., kiedy dotarł do niej Krzysztof Kolumb.

Ojciec Święty spotkał się z przedstawicielami władz kościelnych i państwowych, a także z korpusem dyplomatycznym. Specjalne spotkanie odbył z przedstawicielami Rady Biskupów Ameryki Łacińskiej, którzy zebrali się na XIX konferencji plenarnej Rady. Najważniejszym wydarzeniem była msza św. zamykająca Krajowy Kongres Eucharystyczny i Maryjny, odbywający się w Port-au-Prince w dniach 5-8 III 1983. W homilii Ojciec Święty, mówiąc o Eucharystii jako sakramencie miłości i służby, powiedział m.in.: Podobnie jak my, tak i Kościół na Haiti winien zaangażować się w służbę dla dobra braci i sióstr, wszystkich, a zwłaszcza tych najbiedniejszych, dlatego właśnie, że przeżył Kongres Eucharystyczny.

(LS)

Źródła

Bibliografia

• (red.) Antoni Jackowski, Izabela Sołjan, "Leksykon pielgrzymek Jana Pawła II", Wydawnictwo WAM, Kraków 2005, s. 201-202, 210-212, 217-218, 215-216, 230-232, 249-251, 253-254, 259-261, 508, 510-511.
• Jan Paweł II, "Dzieła zebrane", Wydawnictwo M, Kraków 2006, t. X, s. 667-678, 1023-1060, 1099-1104, 1075-1088, 821-859, 899-908, 917-926.
• Jan Paweł II, "Nauczanie papieskie", Wydawnictwo Pallottinum, Poznań 1996, t.VI,1, s. 243-336.
• "Insegnamenti di Giovanni Paolo II", Libreria Editrice Vaticana, Rzym 1982, t.VI,1, s.517-701.

Zobacz także

Podróże apostolskie Jana Pawła II