Formacja moralna

Treść hasła pochodzi z publikacji „Wielka Encyklopedia Nauczania Jana Pawła II”, Polskie Wydawnictwo Encyklopedyczne, Radom 2014
Autor hasła: ks. Stanisław MOJEK 

Formacja moralna – (łac. „formatio” – kształtowanie, kształcenie) – wywieranie trwałych wpływów przez osobę, grupę, instytucję na osobowość drugiego człowieka w celu ukształtowania w nim, zgodnie z odpowiednim modelem psychicznych struktur poznawczo-oceniających, systemu przekonań i wartości oraz wytworzenia wypływających z nich umiejętnych działań w określonym kierunku. W procesie formacyjnym odbiorca jest podmiotem aktywnym, sam ocenia potrzebę własnego rozwoju i jego indywidualny charakter. Formacja jest działaniem towarzyszącym i stymulującym samorozwój osoby, umożliwia autorealizację i dostarcza wzorów do samooceny. Formacja ma ze swojej istoty charakter integralny, gdyż chodzi o pełny i wszechstronny rozwój człowieka. Formacja moralna jest istotną częścią integralnej formacji. Stawia sobie za cel ukształtowanie człowieka jako odpowiedzialnego podmiotu moralnego; koncentruje się więc wokół formacji sumienia. Warunkiem pozytywnej oceny formacji moralnej jest traktowanie osoby jako podmiotu, uwzględnienie jej godności oraz ukierunkowanie na cel, czyli wszechstronny rozwój osobowości.

Nauczanie Jana Pawła II nt. formacji moralnej

Według Jana Pawła II, ewangeliczny obraz krzewu winnego i latorośli ukazuje podstawowy aspekt życia i misji chrześcijan, jakim jest wezwanie do stałego wzrastania, dojrzewania i przynoszenia obfitszego owocu. Człowiek, doświadczając wolności, powinien pamiętać, że jest odpowiedzialny za swój rozwój, a Kościół może mu w tym pomóc. Rozumiejąc formację chrześcijańską jako stały proces osobistego dojrzewania i upodabniania się do Chrystusa zgodnie z wolą Ojca, pod kierunkiem Ducha Świętego, Papież chce, aby formacja chrześcijan znalazła się wśród zadań priorytetowych duszpasterstwa .

Celem formacji moralnej jest coraz pełniejsze i pewniejsze odkrywanie własnego powołania i pragnienie życia w wypełnianiu własnej misji. Dlatego też czuwanie, a więc nasłuchiwanie głosu Boga na modlitwie, w kierownictwie duchowym, w obserwacji i analizie znaków czasu, staje się podstawowym nastawieniem chrześcijanina, który nie tylko chce znać wolę Bożą, ale też żyć nią. W życiu chrześcijan nie może być dwóch równoległych nurtów słabo ze sobą połączonych: nurtu duchowego i moralnego, z jego własnymi wartościami i wymogami, oraz tzw. życia świeckiego . Wszystkie dziedziny życia świeckiego są objęte Bożym planem, są one „historycznym miejscem” objawienia się i urzeczywistnienia miłości Chrystusa na chwałę Ojca w służbie braciom, są opatrznościową okazją ćwiczenia się w wierze, nadziei i miłości . Rozłam między wyznawaną wiarą a codziennym życiem zalicza Papież do ważniejszych błędów naszych czasów. Wiara, która nie staje się kulturą, nie jest wiarą w pełni przyjętą, przemyślaną czy przeżywaną z należytym oddaniem .

Papież kieruje swój apel o pełną formację w szczególny sposób do młodych, głosi, by przyjęli Chrystusa i uczynili Go źródłem i sensem swojego życia: Pozwólcie, żeby Chrystus był waszą Drogą, Prawdą i Życiem. Pozwólcie Mu zawładnąć całym waszym życiem, żeby z Nim osiągnęło ono wszystkie swoje wymiary. Żeby wszystkie wasze kontakty, cała wasza aktywność, uczucia, myśli w Nim się integrowały . Ponieważ każdy człowiek jest powołany do pogłębiania zażyłości z Chrystusem, aby wiernie wypełniać wolę Ojca, służąc braciom w miłości i sprawiedliwości, dlatego też w życiu każdego szczególne miejsce powinna zajmować formacja duchowo-moralna, wyrażająca się w otwartości na modlitwę, liturgię, życie sakramentalne. W ten sposób formacja moralna jest właściwie formacją religijno-moralną. W tak rozumianej formacji moralnej istotną rolę odgrywa formacja doktrynalna, a więc katecheza dostosowana do wieku, pozwalająca należycie oceniać złożone problemy dzisiejszego świata. Konieczna jest też chrześcijańska promocja kultury, dzięki której będzie można odpowiadać na odwiecznie nurtujące człowieka pytania. Potrzebna jest również znajomość społecznej nauki Kościoła, aby chrześcijanie mogli roztropnie troszczyć się o dobro wspólne, aby znali zasady refleksji, kryteria ocen i wytyczne poprawnego działania w odniesieniu do porządku społecznego. Papież w nawiązaniu do tego przypomina o obowiązku głoszenia przez duszpasterzy zasad moralnych w tej dziedzinie. Chrześcijańska formacja moralna obejmuje także – według Papieża – rozwijanie w sobie wartości umożliwiających każdemu realizację właściwego mu powołania. Niech również (świeccy) cenią sobie wysoko kwalifikacje zawodowe, zmysł rodzinny i obywatelski oraz cnoty odnoszące się do życia społecznego jak: uczciwość, poczucie sprawiedliwości, szczerość, uprzejmość, siłę ducha, bez których nie może się utrzymać życie prawdziwie chrześcijańskie . Otwartość na słowo Boże, sakramenty i działanie Ducha Świętego jest warunkiem rozwoju moralno-duchowego.

Formacja nie jest przywilejem zastrzeżonym dla niektórych, ale prawem i obowiązkiem wszystkich. Powinna ona korzystać z wypróbowanych metod, które dopomogą każdemu w pełnej realizacji ludzkiego i chrześcijańskiego powołania. Chrześcijańska formacja moralna powinna koniecznie uwzględnić specyfikę lokalnej kultury oraz współistniejące na danym obszarze kultury mniejszości narodowych. Papież przypomina też, że prawdziwą i skuteczną formację można zapewnić tylko wtedy, gdy każdy poczuje się odpowiedzialny za własną formację, a więc gdy rozpocznie dzieło samowychowania.

W centrum wysiłku formacyjnego jest troska o kształtowanie prawego sumienia. Jan Paweł II wielokrotnie apelował do ludzi młodych, by troszczyli się o kształt swoich sumień: Chrystus pyta o stan Waszej świadomości moralnej. Pyta równocześnie o stan Waszych sumień. Jest to pytanie kluczowe dla człowieka. Kluczowe − dla Waszej młodości. Dla całego projektu życia, który właśnie w młodości ma się ukształtować. Wartość tego projektu jest najściślej związana ze stosunkiem każdego i każdej do dobra i zła moralnego. Wartość tego projektu zależy w sposób zasadniczy od prawdziwości i od prawości Waszego sumienia. Zależy też od jego wrażliwości . Analizując podczas Apelu Jasnogórskiego, co znaczy „czuwam”, mówił do młodych, że oznacza to: staram się być człowiekiem sumienia, że tego sumienia nie zagłuszam, nie zniekształcam. Nazywam po imieniu dobro i zło, a nie zamazuję. Wypracowuję w sobie dobro, a ze zła staram się poprawiać, przezwyciężając je w sobie. To taka bardzo podstawowa sprawa, której nigdy nie można pomniejszyć, zepchnąć na dalszy plan. […]. Musicie od siebie wymagać, nawet gdyby inni od was nie wymagali. […] Dzisiaj kiedy zmagamy się o przyszły kształt naszego życia społecznego, pamiętajcie, że ten kształt zależy od tego, jaki będzie człowiek . Papież podkreśla, że im lepiej człowiek jest uformowany, tym bardziej rozumie potrzebę dalszej formacji oraz sens pomagania w tym innym. Szczególnie ważna jest świadomość, że dzieło formacyjne, opierając się na rozumnym wykorzystaniu środków i metod zaczerpniętych z nauki o człowieku, tym bardziej jest skuteczne, im bardziej poddaje się działaniu Boga. Albowiem tylko ta latorośl, która nie lęka się być oczyszczona przez gospodarza, przynosi obfity owoc dla siebie i innych . W nieustannym dialogu między Bogiem, który wzywa, a człowiekiem, do którego odpowiedzialności Bóg się zwraca, zawiera się możliwość ustawicznej formacji chrześcijanina pragnącego we wszystkim naśladować Chrystusa.

Jan Paweł II wiąże nierozerwalnie wszelkie wychowanie i formację z rodzicielstwem. Podobnie chrześcijańska formacja moralna ma fundament i siłę w Bogu Ojcu, w doświadczaniu Jego miłości, która jest źródłem rozwoju. Poprzez Jezusa, dzięki dynamicznej obecności Ducha Świętego, Bóg dociera do serca każdego człowieka, pobudzając go do realizacji powołania do świętości. Do współpracy w dziele formacji wezwany jest Kościół – Matka, dzięki temu chrześcijanie są formowani przez Kościół i w Kościele, we wzajemnej komunii wszystkich jego członków: duchownych i świeckich. Papież przywołuje tu słowa św. Metodego z Olimpu: „Mniej doskonali […] są noszeni i formowani jak w matczynym łonie, przez bardziej doskonałych, ażeby byli poczęci i zrodzeni dla wielkości i piękna cnót” . Wychowanie i formacja są dziełem całego Kościoła powszechnego, gdzie pierwszym wychowawcą jest Papież, „utwierdzający braci w wierze” poprzez swoje nauczanie. W Kościołach lokalnych troska o formację duchownych i świeckich spoczywa na biskupie diecezjalnym, który przez przepowiadanie Słowa, sprawowanie Eucharystii i sakramentów kieruje rozwojem chrześcijańskiego życia. Podobna rola przypada parafii, gdzie łatwiej można nawiązać osobisty kontakt z poszczególnymi osobami i grupami oraz wspomóc je w rozwoju poprzez różne formy duchowego kierownictwa. Papież przypisuje dużą rolę w formacji moralnej i formacji duchowej małym wspólnotom kościelnym, w których doświadcza się głębszego sensu komunii, misji, wsparcia. Jan Paweł II, podkreślając specjalną formację kapłanów, chce, aby kapłani przygotowali się do formacji ludzi świeckich, natomiast świeccy − zgodnie ze swoimi kompetencjami − byli zdolni do wspierania duchownych na drodze ich pasterskiej posługi i rozwoju.

Na szczególną uwagę zasługuje – według Papieża – wpływ rodziny chrześcijańskiej na formację moralno-duchową. Rodzice, w rodzinie będącej Kościołem domowym, otrzymują w sakramencie małżeństwa łaskę i zadanie chrześcijańskiego wychowania dzieci. Im większa jest świadomość członków rodziny bycia Kościołem domowym, tym lepiej uformowani będą jego członkowie do realizacji powołania w budowaniu Królestwa Bożego. Ważnym miejscem formacji są katolickie szkoły, uniwersytety oraz inne ośrodki formacyjne. Aby szkoła spełniała swoją funkcję formacyjną, trzeba od wszystkich wymagać właściwego rozumienia wolności w dziedzinie wychowania oraz uchwalić odpowiednie prawodawstwo cywilne . Jan Paweł II prosi wszystkich nauczycieli i wychowawców, aby pamiętali o swoim powołaniu i chcieli swoim życiem dać świadectwo Ewangelii.

Bibliografia

Dzieła Jana Pawła II

• Christifideles laici 57-6
• List do Młodych Parati semper 6
• Przemówienie Cnota umiarkowania, Audiencja Generalna, 22.11.1978
• Przemówienie Aby w każdym z nas objawił się Bóg, Warszawa, 3.06.1979
• Przemówienie Kształtowanie dojrzałego człowieczeństwa, Jasna Góra, 6.06.1979
• Orędzie pozostawione młodzieży we Francji w 1980
• Przemówienie Apel Maryjny jest nadal programem, Częstochowa, 18.06.1983
• K. Wojtyła, Wychowanie do prawdy i wolności [w:] Człowiek drogą Kościoła, Marki-Struga 1992

Publikacje innych autorów

• Z. Chlewiński, Formacja, [w:] Encyklopedia katolicka. T.5
• J. Nagórny, Chrześcijańskie wychowanie do wartości moralnych, Seminare 10/1994
• E. Mitek (red.), Zatroskanie o prawdziwą autoedukację, Wrocław 1996
• M. Chłopowiec, Wychowanie religijno-moralne dziecka w rodzinie, Wrocław 1998
• E. Fert, Wychowanie do czystości w nauczaniu Jana Pawła II, Kielce 1998
• S. Chrobak, Koncepcja wychowania personalistycznego w nauczaniu Karola Wojtyły – Jana Pawła II, Warszawa 1999
• S. Dziekański, Wychowanie w nauczaniu Kościoła, Warszawa 2000
• S. Gałkowski, Rozwój i odpowiedzialność. Antropologiczne podstawy koncepcji wychowania moralnego, Lublin 2003

Wybrane wypowiedzi Jana Pawła II o formacji moralnej

Formacja nie jest przywilejem zastrzeżonym tylko dla niektórych ludzi, ale prawem i obowiązkiem wszystkich. Ojcowie synodalni stwierdzili w związku z tym, że „możliwość formacji należy zapewnić wszystkim, zwłaszcza ludziom ubogim, którzy sami mogą być źródłem formacji dla wszystkich”. I dalej: „Formacja powinna korzystać z odpowiednich metod, które dopomogą każdemu w pełnej realizacji ludzkiego i chrześcijańskiego powołania”.

— Christifideles Laici, 60

Linki zewnętrzne

• Hasło "Formacja chrześcijańska" w Zintegrowanej Bazie Tekstów Papieskich