Kultura

Treść hasła pochodzi z publikacji „Wielka Encyklopedia Nauczania Jana Pawła II”, Polskie Wydawnictwo Encyklopedyczne, Radom 2014
Autor hasła: Krystyna CZUBA, Andrzej DUDEK    

Kultura – łac. cultura: uprawa roli – całokształt dorobku ludzkości, zarówno materialnego, jak i duchowego, osiągnięty na przestrzeni dziejów.

W sensie przenośnym po raz pierwszy użył tego pojęcia Cyceron. W Rozmowach tuskulańskich myśliciel posłużył się metaforą cultura animi w znaczeniu kształtowania ducha i umysłu przez filozofię. To przenośne rozumienie łacińskiego słowa cultura odpowiadało starogreckiemu terminowi paideia, który oznaczał wszechstronne wychowanie człowieka. W okresie średniowiecza słowo "kultura" wiązano z kultem religijnym i czcią dla męki Chrystusa (cultura dolororum, cultura Christianae religionis). W epoce renesansu wrócono do starożytnego pojmowania kultury jako "uprawy umysłu" – kształcenia i wychowania. Nowe ujęcie terminu pojawiło się w pracy niemieckiego historiografa S. Pufendorfa – De iure naturae et gentium libri octo (1672), w której dokonano przeciwstawienia stanu natury (pojmowanego jako stan dzikości) – stanowi kultury, charakterystycznemu dla zorganizowanego społeczeństwa, posługującego się prawem. J.G. Herder w rozprawie Myśli o filozofii dziejów (1791) potraktował kulturę jako cechę właściwą rodzajowi ludzkiemu, dla którego tradycja i język są głównymi wyznacznikami wyodrębnienia ze świata natury i przystosowania człowieka do środowiska. W krajach niemieckojęzycznych utrwaliło się przeciwstawianie kultury (sfery wartości duchowych) i cywilizacji (zewnętrznej rzeczywistości dorobku materialnego i organizacyjnego człowieka). We Francji i w Anglii nie przeciwstawiano obu pojęć, traktując je jako określenie wszystkich czynników determinujących funkcjonowanie jednostki i społeczeństwa. W Polsce jako jeden z pierwszych terminem "kultura" posłużył się J. Lelewel w Wykładzie dziejów powszechnych (1824), nadając mu znaczenie doskonalenia moralnego człowieka, rozwoju sztuki, wiedzy, idei, religii. Od drugiej połowy XIX wieku można zaobserwować rosnące zainteresowanie analizą rzeczywistości kulturowej w aspekcie socjologicznym, antropologicznym i etnograficznym. C. Kluckhohn i A. Kroeber w 1952 roku dokonali klasyfikacji sformułowanych do tej pory definicji kultury (doliczono się 164 przykładów). Badacze wyodrębnili sześć sposobów definiowania kultury.:

• enumeratywno-opisowe, szerokie – polegające na wyliczaniu cech;
• historyczne – eksponujące rolę tradycji;
• normatywne – eksponujące reguły życia, ideały, wartości i zachowania;
• psychologiczne – podkreślające aspekt uczenia się i dostosowywania do środowiska i społeczeństwa;
• strukturalne – uwypuklające organizacyjny i systemowy charakter kultury;
• genetyczne – koncentrujące się na symbolach, ideach, instytucjach, narzędziach, postrzeganych jako efekty działania człowieka.

Do dziś ilość definicji kultury znacznie wzrosła, jeśli zważyć, że pojęciem tym posługuje się wiele dyscyplin i specjalności naukowych – poczynając od literatury i filozofii, poprzez teologię, socjologię, antropologię, psychologię, aż po ekonomię.

Nauczanie Kościoła nt. kultury

Początkowo dokumenty Kościoła posługiwały się raczej terminem "cywilizacja" na określenie rzeczywistości społecznej, problemów wychowania, kształcenia, życia chrześcijańskiego. Pontyfikat Piusa XII przyniósł pewną zmianę w tym zakresie. Pod wpływem doświadczeń II wojny światowej, która spowodowała, że "świat wczorajszy legł w gruzach", pojawiła się potrzeba nowego spojrzenia na rzeczywistość społeczną. Obok pojęcia "cywilizacji chrześcijańskiej" ówczesny papież odwołał się do terminu "kultura", mówiąc: "cywilizacja chrześcijańska, nie przyduszając ani nie osłabiając zdrowych pierwiastków najróżnorodniejszych kultur rodzimych, uzgadnia je w rzeczach istotnych, stwarzając w ten sposób na szeroką skalę jedność uczuć i prawideł moralnych – najmocniejszą podstawę prawdziwego pokoju, społecznej sprawiedliwości i braterskiej miłości pomiędzy wszystkimi członkami wielkiej rodziny ludzkiej" . Papież Jan XXIII podkreślał naturalne prawo człowieka "do korzystania z wartości moralnych i kulturalnych" i potrzebę "przepojenia kultury i cywilizacji prawdziwymi założeniami i zasadami chrześcijańskimi" . Przytoczone wypowiedzi przygotowały grunt dla nowego ujęcia zagadnienia kultury. Szczególne zainteresowanie Kościoła tym problemem to efekt Soboru Watykańskiego II. Jednym z rezultatów prac soborowych była następująca definicja: "Mianem »kultury« w sensie ogólnym oznacza się wszystko, czym człowiek doskonali i rozwija wielorakie uzdolnienia swego ducha i ciała; stara się drogą poznania i pracy poddać sam świat pod swoją władzę; czyni bardziej ludzkim życie społeczne tak w rodzinie, jak i w całej społeczności państwowej przez postęp obyczajów i instytucji; wreszcie w dziełach swoich w ciągu wieków wyraża, przechowuje i zachowuje wielkie doświadczenia duchowe i dążenia na to, aby służyły one postępowi wielu, a nawet całej ludzkości" .

Nauczanie Jana Pawła II nt. kultury

Aspekt moralny

Kultura – jako zjawisko związane z człowiekiem – jest tematem wiodącym dla całego nauczania Jana Pawła II. Punktem wyjścia dla tego nauczania jest wizja stworzenia człowieka i świata przez Boga oraz nakaz czynienia ziemi sobie poddanej (Rdz 1,28). U podstaw tego opisu leży prawda o człowieku jako osobie i jego transcendencji. Człowiek, tracąc porozumienie z Bogiem, odrywa się od przymierza, jakie Bóg zawarł z nim w dziele kultury . Według Jana Pawła II, oznacza nie tylko tożsamość człowieka, lecz afirmację jedynie dla niego samego ; jest kształtowaniem samego człowieka i świata przez człowieka. Papież widzi człowieka jako „koronę” wszystkich działań, cel i sens kultury. Podkreśla, że człowiek – jako twórca kultury – powinien przyjąć za jej fundament trzy podstawowe wyznaczniki: prawdę, dobro i piękno . Relacja pomiędzy kulturą a prawdą jest podstawowa . Dobro oznacza odpowiedzialność za prawdę, którą określa godność osoby . Piękno jest powołaniem zadanym przez Stwórcę wraz z darem talentu artystycznego (List do artystów, 3); jest uwarunkowane prawdą i dobrem.

Praca ludzka stanowi także cząstkę kultury . Człowiek, zarówno przez pracę, jak i poprzez kulturę, bardziej staje się człowiekiem . Człowiek – jako twórca kultury – powinien zharmonizować wartości cywilizacji kulturowej z zasadami sumienia . Człowiek jest nie tylko twórcą kultury, ale także jej adresatem. Człowiek jest jednocześnie i dzieckiem i ojcem kultury, w której żyje ; jest jej odbiorcą i twórcą. Kultura, pojmowana integralnie, obejmuje dwa wymiary człowieka: to, czym jest, i to, co posiada . Jan Paweł II mówi o pierwszeństwie wartości duchowych we wszystkich dziedzinach kultury . Podstawowym fundamentem i środowiskiem kultury ludzkiej jest rodzina. Rodzina uczy człowieczeństwa i „uczłowiecza człowieka”, a więc uczy tej prawdy i podstawy, od której zaczyna się kultura: prawdy o świętości i godności życia ludzkiego, o właściwej relacji między mężczyzną a kobietą, o szacunku do rodziców, a także do ludzi starszych . Rodzina jest drogą do moralnego wychowania człowieka w obrębie podstawowej kultury. Jan Paweł II podkreśla moralny wymiar kultury w płaszczyźnie narodu i ojczyzny. Jego zdaniem, kultura jest „spoiwem narodu”: Każdy człowiek, każdy naród, każda kultura i cywilizacja mają swoją rolę do wypełnienia i swoje miejsce w tajemniczym planie Boga i powszechnej historii zbawienia . Papież apeluje o kulturę otwartą na drugiego człowieka, niezależnie od tego, do jakiego ludu czy narodu on należy .

Istotny wpływ na współczesną kulturę mają środki przekazu. Jan Paweł II nazywa je „areopagiem” współczesnej kultury. Są głównym narzędziem informacyjnym i formacyjnym, przewodnikiem zachowań indywidualnych i społecznych . Mają one oddziaływanie pozytywne i negatywne.

Jan Paweł II, mówiąc o kulturze, pokazuje ją przede wszystkim jako system wartości, które potwierdzają i rozwijają człowieka oraz całą ludzką społeczność. Kultura jest zespołem wartości różnych jakościowo, dlatego można i należy mówić o hierarchii wartości. Odniesieniem zasadniczym wobec wszystkich wartości jest człowiek i jego godność . Papież wyraźnie wskazuje, że istnieje chrześcijański system wartości w kulturze. Nauka o chrześcijańskich wartościach w kulturze ma za podstawę wcielenie Syna Bożego i Jego zbawczą misję. Aksjologia, którą proponuje kultura, skupia się na fakcie, że Jezus Chrystus jest Boskim Prawodawcą .

Jan Paweł II dostrzega poważny kryzys we współczesnej kulturze, zwłaszcza kulturze moralnej. Apeluje o właściwą antropologię kulturową. Jest przekonany, że przyszłość człowieka zależy od kultury, zależy w większym niż kiedykolwiek stopniu od naszych zbiorowych wyborów moralnych .

Aspekt społeczny

Rozważania o istocie, funkcjach, aspektach i zagrożeniach kultury pojawiają się w wielu dokumentach nauczania Jana Pawła II (encykliki, homilie, przemówienia i listy). Już w okresie przedpontyfikalnym Karol Wojtyła kilkakrotnie podejmował refleksję na ten temat. W tekstach napisanych w owym czasie (Problem konstytuowania się kultury poprzez ludzką praxis; Chrześcijanin a kultura) sformułowane zostały podstawowe założenia wizji rozwiniętej następnie już przez Jana Pawła II. Od początku pontyfikatu uczynił on kulturę jednym z najistotniejszych wątków swoich rozważań. W przemówieniu do Kolegium Kardynalskiego stwierdził, że jest to "dziedzina, w której toczy się gra o przyszłość Kościoła i świata" . Jednym z pierwszych dokumentów, w którym zostały zawarte założenia Papieskiego nauczania o kulturze, było przemówienie wygłoszone w siedzibie UNESCO. Ojciec Święty stwierdził wówczas: "Kultura jest właściwym sposobem bytowania człowieka. Człowiek bytuje zawsze na sposób jakiejś kultury sobie właściwej, która z kolei stwarza pomiędzy ludźmi właściwą dla nich więź, stanowiąc o międzyludzkim i społecznym charakterze ludzkiego bytowania" .

W nauczaniu Papieskim zostało wyodrębnionych kilka wyznaczników kultury. Znamienną cechą refleksji Ojca Świętego jest antropologiczno-personalistyczny punkt widzenia na kultury. Wszystkie jej cechy analizowane są w związku z kondycją, wielkością i ograniczeniami człowieka. "Kultura jest właściwością człowieka, wywodzi się od człowieka i istnieje dla człowieka" . To człowiek – zdaniem Papieża – jest twórcą i głównym adresatem kultury, stanowiącej pole jego spotkania i dziedzinę przymierza z Bogiem. Kultura jest zarówno "miejscem Wcielenia" i "przedmiotem Odkupienia", jak również formą pośredniczenia i współdziałania z Bogiem, który wybiera ją jako narzędzie Boskiej ekonomii zbawienia: oto Bóg posyła swojego Syna, który wciela się w kulturę. Teksty Jana Pawła II wyraźnie akcentują związek religii z kulturą: przekonania religijne i sfera moralności to rdzeń każdej kultury, która dzięki temu otwarta jest na przyjęcie odkupienia. Cechą prawdziwej kultury (w odróżnieniu od pseudokultur) jest uniwersalność, umożliwiająca komunikację międzykulturową. Otwarte na kontakt są kultury zakorzenione w naturze człowieka. Prawdziwa kultura jest humanizacją – tzn. działaniem dla pełnego, integralnego rozwoju człowieka. Redukowanie istoty człowieczeństwa do jednego wymiaru (duchowego, cielesnego, indywidualnego, społecznego, kosmicznego) stanowi formę dehumanizacji, prowadząc do powstania pseudokultur. Warunkiem pełnej humanizacji jest otwarcie się na Boga – "bez związku z wymiarem transcendentnym" nie istnieje prawdziwa kultura, tam bowiem tkwi jej pierwotne źródło . Papieska wizja kultury jako środowiska umożliwiającego wszechstronny rozwój człowieka rozwija idee zawarte w traktatach Humanizm integralny J. Maritaina i Być i mieć G. Marcela. Znakiem prawdziwej kultury jest według Ojca Świętego zasada prymatu człowieka przed jego wytworami, czyli prymatu bycia nad posiadaniem. Nawiązując do cyceroniańskiego sformułowania cultura animi oraz do myśli św. Pawła, który twierdził, iż człowiek jest "uprawną rolą Bożą" , Jan Paweł II naucza o kulturze wynoszącej człowieka do najwyższej godności poprzez kształtowanie myślenia i wychowanie do miłości. Warunkiem rozwoju prawdziwej kultury jest wolność. To dzięki niej cultura animi staje się "wolną, osobistą asymilacją myśli i miłości" . Wolność, myślenie i miłość jako konstytutywne cechy czynią z kultury sferę, której zadaniem jest kształtowanie sumień. Moralność jest bowiem uważana za najważniejszą dziedzinę kultury. Jedność kultury, ufundowana na naturze człowieka, i wielość kultury, wynikająca z doświadczeń historycznych i społecznych ludzkości, to przenikające się aspekty Papieskiej wizji dialogu kultury, opartego na wzajemnym poszanowaniu.

Istotnym wyróżnikiem nauczania Ojca Świętego jest akcentowanie związku między naturą a kulturą. Przeciwstawianie kultury naturze, znamionujące koncepcje o rodowodzie oświeceniowym, "pozbawia kulturę wszelkiej obiektywnej podstawy, uzależniając ją od samowoli człowieka i władzy" . Taka redukcjonistyczna postawa cechuje współczesne zdesakralizowane, antropocentryczne wizje człowieka, który poczuł się uprawniony do modelowania ziemskiej rzeczywistości wbrew naturze. Kształt kultury to rezultat rozumnej działalności, wynikającej z religijnej i społecznej natury człowieka. Owa aktywność nadaje kształt człowieczeństwu jednostki i tworzonym przez człowieka dziełom i instytucjom, które stanowią wyraz wyznawanych przez społeczeństwo wartości. Kultura jest więc "duszą społeczeństwa", "stylem życia wspólnego", "wcieleniem doświadczeń i dążeń narodu". Z tego względu pamięć o przeszłości i tradycja to ważny aspekt kultury, pojmowanej jako skarbnica wartości. Papież zwraca również uwagę na dynamikę kultury. Ich cechą konstytutywną jest rozwój: kultury rodzą się i przeobrażają. Powstają jako owoc autotranscendencji człowieka, wynikającej "z wewnętrznej potrzeby porozumiewania się i dzielenia z innymi". Potrzeba ta, zakorzeniona w religijnej naturze człowieka, może zostać zrealizowana "tylko przez miłość" . Wśród czynników stymulujących rozwój kultury Ojciec Święty wielokrotnie wskazywał na uniwersytet i jego służbę prawdzie, wolności i miłości, na jego misję ugruntowania podmiotowości narodu. Wyróżnikiem Papieskiego myślenia o kulturze jest także postrzeganie jej w powiązaniu z innymi aspektami egzystencji, takimi jak zagadnienia pokoju, wolności, godności, sprawiedliwości, pracy.

Jan Paweł II wskazuje kilka istotnych celów, do których zmierzać winna prawidłowo funkcjonująca kultura. Cel nadrzędny to wychowanie człowieka. Tak rozumiana kultura to rodzaj chrześcijańskiej paidei – kształtowania pełni człowieczeństwa, przez zintegrowanie wszystkich wymiarów egzystencji człowieka, ich doskonalenie i transcendowanie w naśladowaniu doskonałego wzorca, jakim jest Chrystus. Funkcja formacyjna ma charakter społeczny: jest realizowana w takich kulturotwórczych środowiskach jak rodzina, wspólnota, naród, rodzina narodów. Kultura to jedyne środowisko, w którym możliwy jest wszechstronny rozwój osoby. Integracyjną i mediacyjną funkcję kultury widać na różnych płaszczyznach. W odniesieniu do osoby – przejawia się w tworzeniu holistycznej perspektywy człowieczeństwa, w relacji do Boga – staje się miejscem spotkania i pośrednikiem w drodze człowieka do Stwórcy, formą "otwarcia się na Boga" , w stosunku do wspólnot – "jest narzędziem zbliżenia, uczestnictwa, zrozumienia i solidarności" . Kultura jest czynnikiem narodotwórczym i wzmacniającym poczucie tożsamości narodowej. Wychowawcze i integracyjne funkcje kultury pozostają w ścisłym związku z funkcjami poznawczymi, jak bowiem naucza Ojciec Święty, kultura jako całość, a także jej poszczególne dziedziny, takie jak nauka, filozofia, sztuka i literatura – to droga do samopoznania człowieka, narzędzie odtwarzania pamięci i podtrzymywania świadomości ciągłości i zakorzenienia. Istotnym zadaniem kultury jest także usensownianie nauki poprzez syntezowanie wiedzy i jej integrowanie z całościową wizją człowieka i świata, "porządku wszechrzeczy" . Służba wolności odpowiedzialnej, dojrzałej moralnie, odpornej na pokusy miłości własnej (w ślad za św. Augustynem Papież nazywa ten rodzaj wolności libertas maior – wolnością większą) stanowi kolejny z celów kultury. Powyższe cele i funkcje wynikają z humanistycznego aspektu kultury Ojciec Święty zwraca uwagę również na funkcję, będącą rezultatem transcendentnego wymiaru kultury, która jest narzędziem "w tajemniczym planie Boga i w powszechnej historii zbawienia" .

Chrześcijaństwo wniosło swój wkład do rozwoju kultury powszechnej poprzez głoszenie humanistycznego przesłania Ewangelii o wolności i godności osoby ludzkiej. Wcielenie Syna Bożego w kulturze i Jego odkupienie kultury uwypukliło jej znaczenie i rolę w dziele zbawienia. Z tego względu kultura nie mogła być obojętna Kościołowi. W relacji tych dwóch sfer Papież dostrzega kilka etapów. W przeszłości Kościół był zawsze mecenasem sztuki i w ten sposób stymulował rozwój kultury. Po Soborze Watykańskim II nastąpiło otwarcie Kościoła na wszelkie kultury i próba dostosowania form nauczania wiary do ich specyfiki. Dzień dzisiejszy znamionuje "partnerstwo, wolność i dialog" .

Jan Paweł II podkreśla, iż posoborowy Kościół z wielką troską podejmuje dzieło syntezy wiary i kultury, albowiem "wiara, która nie staje się kulturą, nie jest wiarą w pełni przyjętą, w pełni przemyślaną, przeżytą wiernie" . Wiara to istotny czynnik kulturotwórczy. Kościół staje się więc współtwórcą kultury poprzez głoszenie Ewangelii, zawierającej w sobie integralną wizję pełni człowieczeństwa. Synteza wiary i kultury jako wolna odpowiedź człowieka na Ofiarę Zbawiciela ujmowana jest przez Papieża w postaci formuły mówiącej o potrzebie ewangelizacji kultury i inkulturacji wiary.

O znaczeniu zagadnienia ewangelizacji kultury dla Jana Pawła II świadczy również decyzja z 20.05.1982 o powołaniu Papieskiej Rady ds. Kultury. Wyznaczając Radzie zadania, Ojciec Święty pragnął, by swoją działalnością wzbogaciła ona ewangelizacyjne doświadczenia Kościoła i sprzyjała koordynacji pracy urzędów watykańskich w tym dziele, by umożliwiła lepszy dialog Kościoła z kulturą, Konferencjami Episkopatów, organizacjami międzynarodowymi, rządami, intelektualistami, by jej działalność zapewniła udział Stolicy Apostolskiej we wszelkich gremiach, debatujących nad kształtem i przyszłością kultury współczesnej.

W Papieskiej refleksji wiele miejsca zajmują rozważania o kryzysie i zagrożeniach dla kultury. Jakkolwiek różne mogą być formy owych zagrożeń, Ojciec Święty naucza, że ich wspólną cechą jest niewłaściwa wizja antropologiczna. Stan kryzysu doświadczany przez nowożytną kulturę zachodnią jest efektem prometejskiej orientacji człowieka, któremu wydaje się, że "może zapanować nad życiem i śmiercią, ponieważ sam o nich decyduje" . Antropocentryczna pycha, "mentalność przeniknięta egoizmem i hedonistycznym materializmem" , przyzwolenie na pozbawianie życia, permisywizm, konsumizm odwracający właściwą relację między byciem i posiadaniem – sprzyjają "kulturze śmierci". Jej następnym stadium jest agresywna antykultura, manifestująca się we wzroście przemocy, w konfliktach niosących śmiertelne zagrożenie, w uaktywnianiu się najniższych instynktów u człowieka zamkniętego na prawdę o pełni człowieczeństwa. Kryzys kultury wynika bowiem z kryzysu prawdy: "kultura pozbawiona prawdy nie jest gwarancją wolności, ale raczej zagrożeniem dla niej" . Sekularyzacja kultury, zamykając na doświadczenie Boga, skutkuje w relatywizacji etyki, tworzy sprzyjające warunki dla "kultury nihilistycznej, zubażającej sens ludzkiej egzystencji" . Z powyższymi zagrożeniami korespondują różne postacie dezintegracji, absolutyzowania jednego wymiaru kultury, rozdźwięków między nauką i kulturą, funkcjonalizmu i scjentyzmu w nauce, braku uniwersalizmu, izolacjonizmu kultury, skłonności do zapominania o tradycji i doświadczeniach przeszłości, bezrefleksyjnego przyjmowania nowości. Znaczenie idei kultury w Papieskim nauczaniu widoczne jest również w zastosowaniu tego pojęcia dla nazwania i zaakcentowania ważnych działów, aspektów, sfer aktywności składających się na ogólne ujęcie kultury. Z tego względu w tekstach Jana Pawła II pojawiają się wyrażenia typu: "kultura moralna", "kultura materialna", "kultura pokoju", "kultura radości", "kultura praw człowieka". Wieloaspektowość Papieskich rozważań o kulturze, ich zakorzenienie w Tradycji Kościoła, widoczne w nich teologiczne i filozoficzne inspiracje, podjęta przez Ojca Świętego próba zastosowania pojęcia "kultura" w funkcjach diagnostyczno-opisowych i prognostyczno-aksjologicznych decydują o wadze tej koncepcji w całym nauczaniu Jana Pawła II.

Bibliografia

Dzieła Jana Pawła II

• Centesimus annus 24; 39; 51
• Christifideles laici 38
• Ecclesia in Asia 21
• Ecclesia in Europa 100-103
• Familiaris consortio 37
• Laborem exercens 4;9
• Redemptor hominis 13; 15
• Redemptoris Mater 52
• Slavorum Apostoli 7
• Veritatis Splendor 2; 6; 12; 16; 23;26; 29; 41; 51; 53
• Wiara i kultura: Dokumenty, przemówienia, homilie, Redakcja Wydawnictw Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Lublin 1988
• Papież Jan Paweł II do Polonii i Polaków za granicą 1979-2003: przemówienia, listy, telegramy, Apostolicum, Ząbki 2007
• List do artystów, np. Wydawnictwo Wrocławskiej Księgarni Archidiecezjalnej TUM, Wrocław 2005
• Uniwersytety w nauczaniu Jana Pawła II. T.1, Instytut Badań Naukowych Wyższej Szkoły Zarządzania i Przedsiębiorczości im. Bogdana Jańskiego, Warszawa 1999;
• Uniwersytety w nauczaniu Jana Pawła II. T.2, Instytut Badań Naukowych Wyższej Szkoły Zarządzania i Przedsiębiorczości im. Bogdana Jańskiego, Warszawa 2000
• A. Frossard, Nie lękajcie się: rozmowy z Janem Pawłem II, Znak, Kraków 2005
• Przemówienie do młodzieży na Wzgórzu Lecha, Gniezno 03.06.1979
• Przemówienie do przedstawicieli świata kultury Upowszechnienie, uniwersalność, zmysł humanizmu – autentyczne wartości każdej kultury, Buenos Aires 12.04.1987
• Spotkanie ze światem kultury i sztuki, Warszawa 13.06.1987
• Homilia, Włocławek 07.06.1991
• Antologia: Wiara i kultura. Dokumenty, przemówienia, homilie, Rzym 1986 (wyd. II, uzup. i popr., Rzym–Lublin 1988)
• Bibliografia wypowiedzi z lat 1978-1989, "Ethos" 1989, 8
• Bibliografia wypowiedzi z lat 1978-1995, "Ethos" 1996, 33-34

Publikacje innych autorów

• Czesław Bartnik, Kultura i świat osoby, Standruk, Lublin 1996
• Czesław Bartnik, Teologia kultury, Lublin 1999
• F.W. Bednarski, Teologia kultury, Kraków 2000
• H. Carrier, Ewangelia i kultury. Od Leona XIII do Jana Pawła II, Rzym–Warszawa 1990
• Krystyna Czuba, Idea Europy kultur w nauczaniu Jana Pawła II, Soli Deo, Warszawa 2003
• L. Dyczewski, Kultura i praca w nauczaniu Jana Pawła II [w:] Żeby nie ustała wiara, Lublin 1989
• G. Kalinowski, Nauka i kultura w służbie człowieka: Jan Paweł II, "Communio" 1988, 5
• S. Kowalczyk, Filozofia kultury, Lublin 1996
• J. Kowalski, Człowiek i kultura w nauczaniu Jana Pawła II, "Chrześcijanin w Świecie" 1987, 5
• Mieczysław Albert Krąpiec, Człowiek w kulturze, Gutenberg-Print, Warszawa 1986
• M. Kurzyna, Zagadnienia kultury w nauczaniu Jana Pawła II, "Życie i Myśl" 1980, 6
• K. Ligięza, "Aeropag" środków społecznego przekazu jako wyzwanie dla ewangelizacji współczesnej kultury w nauczaniu Jana Pawła II, Kraków 2000
• J. Marlewski, Kultura jest walką o podmiotowość człowieka. Refleksje o nauczaniu społecznym Jana Pawła II w dziedzinie kultury, "Życie Katolickie" 1986, 5
• J. Marlewski, Naród i kultura w nauczaniu Jana Pawła II, "Życie Katolickie" 1988, 10-11
• Jarosław Merecki (red.), Wokół encykliki Veritatis splendor, Tygodnik Katolicki Niedziela, Częstochowa 1994
• Z. Mikołejko, Jan Paweł II o kulturze, "Studia Religioznawcze" 1983, 17
• S. Nagy, Ewangelia i kultura w świetle "Slavorum Apostoli" [w:] Ewangelia i kultura. Doświadczenia środkowoeuropejskie. Śladem Trzeciej Pielgrzymki Jana Pawła II, red. M. Radwan, T. Styczeń, Rzym 1988
• A. Rodziński, Osoba. Moralność. Kultura, Lublin 1989
• H. Wistuba, Kultura w ujęciu Jana Pawła II [w:] Chrześcijaństwo a kultura polska, red. M. Jaworski i A. Kubiś, Lublin 1988
• Z.J. Zdybicka, Rola religii w tworzeniu cywilizacji miłości [w:] Jan Paweł II, Wiara i kultura. Dokumenty, przemówienia, homilie, Rzym 1986

Wybrane wypowiedzi Jana Pawła II o kulturze

Służba na rzecz osoby i ludzkiego społeczeństwa wyraża się i urzeczywistnia w tworzeniu i przekazywaniu kultury, co — zwłaszcza w naszych czasach — stanowi jedno z najpoważniejszych zadań ludzkiego współżycia i społecznego rozwoju. W świetle nauki Soboru przez „kulturę” rozumiemy „wszystko, czym człowiek doskonali i rozwija wielorakie uzdolnienia swego ducha i ciała; stara się drogą poznania i pracy poddać sam świat pod swoją władzę; czyni bardziej ludzkim życie społeczne tak w rodzinie, jak i w całej społeczności państwowej przez postęp obyczajów i instytucji; wreszcie w dziełach swoich w ciągu wieków wyraża, przekazuje i zachowuje wielkie doświadczenia duchowe i dążenia na to, aby służyły one postępowi wielu, a nawet całej ludzkości”. Tak pojętą kulturę należy uważać za wspólne dobro każdego ludu, za wyraz jego godności, wolności i twórczego zmysłu; za świadectwo jego dziejowej drogi. W szczególności, tylko w obrębie kultury i poprzez kulturę wiara chrześcijańska staje się historyczna i tworzy historię.

— Christifideles Laici, 41

Kultura to gleba, z której naród może czerpać soki niezbędne dla swego wzrostu i rozwoju.

— Homilia wygłoszona podczas Mszy św. beatyfikacyjnej bpa Antoniego Marcina Slomška, 3

Inspiracja chrześcijańska nie przestaje być głównym źródłem twórczości polskich artystów. Kultura polska stale płynie szerokim nurtem natchnień mających swoje źródło w Ewangelii. To przyczynia się zarazem do gruntownie humanistycznego charakteru tej kultury — to czyni ją tak głęboko, tak autentycznie ludzką, ,,...albowiem — jak pisze Mickiewicz w Księgach pielgrzymstwa polskiego — cywilizacja, prawdziwie godna człowieka, musi być chrześcijańska”.

— Przemówienie do młodzieży zgromadzonej na Wzgórzu Lecha, 3

Dzieje narodu zasługują na właściwą ocenę wedle tego, co wniósł on w rozwój człowieka i człowieczeństwa, w jego świadomość, serce, sumienie. To jest najgłębszy nurt kultury. To jej najmocniejszy zrąb. To jej rdzeń i siła. Otóż tego, co naród polski wniósł w rozwój człowieka i człowieczeństwa, co w ten rozwój również dzisiaj wnosi, nie sposób zrozumieć i ocenić bez Chrystusa. „Ten stary dąb tak urósł, a wiatr go żaden nie obalił, bo korzeń jego jest Chrystus” (Piotr Skarga, Kazania sejmowe). Trzeba iść po śladach tego, czym — a raczej kim — na przestrzeni pokoleń był Chrystus dla synów i córek tej ziemi. I to nie tylko dla tych, którzy jawnie weń wierzyli, którzy Go wyznawali wiarą Kościoła. Ale także i dla tych, pozornie stojących opodal, poza Kościołem. Dla tych wątpiących, dla tych sprzeciwiających się.

— {{{2}}}

Linki zewnętrzne

• Hasło "Kultura" w Zintegrowanej Bazie Tekstów Papieskich