Wyzwolenie

Treść hasła pochodzi z publikacji „Wielka Encyklopedia Nauczania Jana Pawła II”, Polskie Wydawnictwo Encyklopedyczne, Radom 2014
Autorzy hasła: ks. Sławomir NOWOSAD i Michał WYROSTKIEWICZ, Jan GÓRSKI

Wyzwolenie – teologia wyzwolenia – akt uzyskania wolności i pokoju. Wyzwolenie chrześcijańskie ma przede wszystkim wymiar soteriologiczny. W znaczeniu podstawowym dotyczy wewnętrznego życia osoby, ale rozciąga się na całą praxis ludzkiej egzystencji. Skutki wyzwolenia to także: uwolnienie od grzechu i zła. Wyzwolenie nie jest unicestwieniem wszelkich zależności, ale ich uporządkowaniem zgodnym z prawdą.

Teologia wyzwolenia jest naukową (teologiczną) refleksją nad zagadnieniem wyzwolenia i wolności. Akcentuje potrzebę praktycznej realizacji wypracowanych przez siebie moralnych postulatów. Wśród różnych nurtów teologii wyzwolenia istnieją także skrajne jej koncepcje, odwołujące się między innymi do marksistowskiej ideologii walki klas i rewolucji.

W oparciu o biblijne pojęcie wyzwolenia teologia wyzwolenia poszukuje dróg i możliwości wyzwolenia człowieka z grzechu, ale również z niesprawiedliwych warunków społecznych. Biblia ukazuje wyzwolenie jako dzieło Boga Ojca, który wyzwala lud Izraela, dopełnione przez Jezusa, który przyszedł, aby "więźniom głosić wolność i uciśnionych odsyłać wolnych" . Działalność Kościoła, zwłaszcza na polu misyjnym, niesie człowiekowi wyzwolenie. Jest wyzwoleniem przede wszystkim z niewoli grzechu, ale i z niesprawiedliwości społecznej. Zwłaszcza ten ostatni motyw został podjęty przez teologię wyzwolenia.

Za ojca teologii wyzwolenia uważa się teologa peruwiańskiego ks. Gustava Gutiérreza (ur. 1928). W swojej pracy Teologia wyzwolenia (1971, wyd. pol. 1976) przedstawił jej główne założenia. W procesie wyzwolenia wymienia trzy płaszczyzny: gospodarczą, polityczną i społeczną, odnosząc je do Chrystusa wyzwalającego człowieka z niewoli. Kontynent latynoamerykański stał się szczególnym miejscem rozwoju teologii wyzwolenia, a burzliwy kontekst polityczny i gospodarczy kontynentu znalazł odbicie w refleksji teologicznej. Przykładem skrajnego, mocno zabarwionego politycznie kierunku była teologia wyzwolenia promowana przez teologa brazylijskiego Leonarda Boffa, który zastosował w niej metodologię marksistowską, nie wyłączając "walki klas". Takie ujęcie spotkało się z reakcją Stolicy Apostolskiej zawartą przez Kongregację Nauki Wiary w Instrukcji o niektórych aspektach Teologii wyzwolenia (1985).

Nauczanie Jana Pawła II nt. wyzwolenia

Aspekt moralny

Jan Paweł II podkreśla, że osoba stworzona i powołana do wolności nosi w sobie znamię grzechu pierworodnego, co stanowi powód jej wewnętrznego rozdarcia i jest źródłem nieuporządkowanych relacji z Bogiem, bliźnimi i całym światem – stale pociągając go ku złu . Grzech – w nauczaniu Papieża – jawi się jako największe zniewolenie i przyczyna wszelkich nieprawości i zniewoleń; sprawia, że życie człowieka jest ciągłą „walką o wolność”, a człowiek uwikłany w grzech i osłabiony nim, nie jest w stanie sam się wyzwolić, lecz potrzebuje Wyzwoliciela. Tym jest Trójjedyny Bóg : kochający i miłosierny Ojciec, odnawiający przymierze z człowiekiem i obdarzający go na nowo swoją miłością oraz przywracający mu pierwotną godność ; Syn ofiarujący się za ludzi i pokonujący grzech przez zbawcze dzieło – Mesjasz , który "więźniom głosi wolność i uciśnionych odsyła wolnymi"(Łk 4,18; Iz 61,1-2); Duch Święty, który uwalnia ze starych i nowych determinizmów i daje życie w Chrystusie Jezusie (Rz 8,2) oraz, prowadząc człowieka, udziela wszelkich łask, który odkrywa i urzeczywistnia pełną miarę prawdziwej wolności człowieka , bo gdzie jest Duch Pański − tam wolność (2 Kor 3,17). Tak rozumiane wyzwolenie jest tożsame z uwolnieniem od grzechu i przeszkód, które niszczą łaskę Bożą i uniemożliwiają utrzymanie przymierza z Bogiem oraz bliźnimi; jest ono konsekwencją pojednania .

Wyzwolenie, ofiarowane człowiekowi przez Boga, jest doskonałe i ma charakter radykalny. Nie wyklucza jednak wysiłku człowieka, ale wręcz go zakłada: ze względu na wolność osoby, wymaga włączenia się jej w wyzwoleńczą działalność Boga . Wyzwolenie dokonane przez Boga jest podstawą i gwarancją skuteczności aktów wyzwolenia podejmowanych przez człowieka we współpracy z Bogiem. Każda próba wywzwolenia bez uprzedniej „przemiany serc” jest skazana na niepowodzenie .

Następstwem wyzwolenia z grzechu jest pokój wewnętrzny i wolność dzieci Bożych (Rz 8,21), czyli życie odpowiadające godności osoby, otwarcie się na prawdę i dobro oraz dążenie do osiągnięcia pełni rozwoju. Wyzwolenie od grzechu jest warunkiem i źródłem każdego działania wyzwoleńczego: jedynie wewnętrznie wolny człowiek może takie działanie podjąć, a człowiek w pełni korzystający z wolności – znający prawdę – chce nieść wyzwolenie innym. Wymiar zbawczy wyzwolenia implikuje praktyczne konsekwencje moralne .

Wyzwolenie chrześcijańskie nie zatrzymuje się na wewnętrznym wymiarze ludzkiej egzystencji, ale ogarnia wszystkie jej obszary: duchowy i cielesny, osobisty i społeczny . Jest wyzwolenie z różnorakich zniewoleń utrudniających osobie osiągnięcie doskonałości. Na płaszczyźnie osobistej pełne wyzwolenie realizuje się przez radykalną przemianę umysłu i sumienia, czyli nawrócenie i formację moralną oraz realizację postulatów rozwoju integralnego. Istotne jest tu zachowywanie wymogów Bożego ładu moralnego, postrzeganego jako wskazówki na drodze ku doskonałości. W obszarze relacji międzyosobowych wyzwolenie wyraża się przez przezwyciężanie i odrzucenie egoizmu, zatwardziałości, małoduszności, nieufności, bezradności, samowoli, nietolerancji i rozmaitych antagonizmów oraz przez uzyskanie poczucia równości wszystkich ludzi, suwerenności narodów, tworzenie systemów społecznych, gospodarczych i politycznych respektujących godność każdej osoby, poszanowanie praw człowieka, promocję szacunku do życia i bezpieczeństwo ludzi, szerzenie zaufania, sprawiedliwości i solidarności, postęp zakładający pierwszeństwo etyki przed techniką, a także przez rozwój dążeń ekumenicznych i dialogu międzyreligijnego .

Wyzwolenie nie jest wyzbyciem się wszelkich zależności i uzyskaniem absolutnej autonomii (co w przypadku człowieka w ogóle nie jest możliwe), lecz ich rozumnym uporządkowaniem i obraniem właściwych relacji wobec Boga, bliźnich i świata. Wyzwolenie jest powrotem do pierwotnej Prawdy, czyli do Boga, który jest Drogą, Prawdą i Życiem (J 14,6), zgodnie z Jezusowym zapewnieniem: Prawda was wyzwoli (J 8,32). Jako najpełniejszy wyraz, a zarazem jedyna droga całkowitego wyzwolenia, jawi się miłość, a ostatecznie Miłość. Podejmowanie kolejnych prób wyzwolenie jest realizacją przykazania miłości. Jan Paweł II wprost wskazuje na źródło wyzwolenia, które znajduje się w Bogu samym, a imię jego jest miłość .

Aspekt społeczny

Jan Paweł II często wraca do tematu wyzwolenia, ukazując niesprawiedliwość i krzywdę, jakie dotknęły ogromną rzeszę ludzi, zwracając uwagę na wyzwolenie, które niesie Chrystus. Wyzwolenie z grzechu i wprowadzenie ładu moralnego daje początek prawdziwemu wyzwoleniu. Uwagi dotyczące teologii wyzwolenia Jan Paweł II zawarł w Liście z okazji 500. rocznicy ewangelizacji Ameryki "Dlatego jest ważne, aby to świadectwo nie uległo zniekształceniu od wpływem redukujących interpretacji Ewangelii, które mogłyby narazić na szwank prawdziwą treść jej orędzia, a nawet samo życie konsekrowane; jest to niebezpieczeństwo, przed którym ostrzega nas sam Pan – że sól może zwietrzeć i utracić swój smak (por. Mt 5,13)."

"W ostatnich latach, wobec zaistniałych tendencji do wyjaśniania objawienia w pewien szczególny sposób – co miało poważne reperkusje w życiu i posłannictwie Kościoła, a nawet w życiu zakonnym, jak w przypadku niektórych teologów wyzwolenia – Kongregacja ds. Nauki Wiary wydała dwa dokumenty: Libertatis nuntius (1984) i Libertatis conscientia (1986), ustalając główne kierunki myśli Kościoła odnośnie do prawdziwej, zgodnej z Ewangelią wolności i autentycznego wyzwolenia. Obie te instrukcje są ważne nie tylko same w sobie, ale i jako teksty prawdziwie profetyczne, przyczyniły się bowiem do zdemaskowania zwodniczych utopii ideologicznych i podporządkowań politycznych, całkowicie niezgodnych z nauczaniem oraz posłannictwem Chrystusa i Jego Kościoła" .

Nawiązując do błędnych kierunków teologii wyzwolenia, Jan Paweł II przywołuje obie instrukcje: "W niedawnej przeszłości również Kongregacja Nauki Wiary, spełniając właściwe sobie zadanie w służbie nauczania powszechnego Biskupa Rzymu, zmuszona była interweniować, aby raz jeszcze zwrócić uwagę na zagrożenia związane z bezkrytycznym przyjęciem przez niektórych teologów wyzwolenia tez i metodologii wywodzących się z marksizmu" .

Zaangażowanie Kościoła na rzecz ubogich nie może przesłonić pierwszego zadania, jakim jest głoszenie Ewangelii. Preferencyjna opcja na rzecz ubogich z podjęciem zadań ewangelizacyjnych zaowocowała powstaniem licznych "wspólnot podstawowych", które są "siłą ewangelizacyjną Kościoła" .

Teologia wyzwolenia

Teologia wyzwolenia to teologiczna refleksja dotycząca zagadnień wyzwolenia i wolności. Akcentuje prawdę, że dar wyzwolenia ofiarowany człowiekowi przez Boga rodzi zobowiązania moralne na płaszczyźnie społecznej. Wskazuje na wolność i pokój jako bezcenne wartości dla osoby oraz piętnuje sytuacje nędzy i niesprawiedliwości. Opiera się na nauce biblijnej i Tradycji (od początku aż do ostatnich wypowiedzi Urzędu Nauczycielskiego Kościoła) i wspiera się twierdzeniami wypracowanymi przez teologię oraz różne nauki humanistyczne, a także uwzględnia sytuację społeczną i historyczną. Jako taka teologia wyzwolenia mieści się w ramach teologii moralnej. Traktowanie jej jako koncepcji polegającej na politycznym zaangażowaniu i praktycznym działaniu, wprowadzającym w życie postulaty, które dotyczą problemów niesprawiedliwości, troski o ubogich materialnie, o ofiary ucisku gospodarczego i politycznego, a które wynikają z połączenia wybranych prawd ewangelicznych z marksistowską teorią „walki klas”, jawi się jako poważne uproszczenie.

Bibliografia

Dzieła Jana Pawła II

• Centessimus annus 11; 25
• Christifideles laici 3
• Dominus et Vivificantem 38; 58-60
• Dives in Misercordia 1-8; 15
• Ecclesia in Africa 68
• Evangelium Vitae 31
• Fides et ratio 54
• Redemptor hominis 8-12; 16-17
• Redemptoris Mater 51
• Reconciliatio et paenitentia 10-13; 19-23; 31
• Veritatis Splendor 17-18, 23
• Katechezy Ojca Świętego Jana Pawła II. Jezus Chrystus. Kraków-Ząbki 1999. 71
• Tertio Millenio Adveniente 11-13; 50
• Orędzie na Światowy Dzień Pokoju 1984
• Orędzie na Wielki Post 2000
• Przemówienie, Puebla, 28.01.1979
• Audiencja generalna, 2.09.1989; 18.02.1998
• List Los caminos del evangelio na 500-lecie ewangelizacji Nowego Świata, Rzym 29.06.1990

Inne dokumenty Kościoła

• Kongregacja Nauki Wiary. Instrukcja o chrześcijańskiej wolności i wyzwoleniu Libertatis conscientia (22.03.1986);
• Kongregacja Nauki Wiary. Instrukcja o niektórych aspektach „teologii wyzwolenia” Libertatis nuntius (6.08.1984).

Publikacje innych autorów

• G. Gutiérrez, Teologia wyzwolenia, Warszawa 1976
• A. Jęczek, Latynoamerykańska teologia wyzwolenia jako inspiracja do współpracy w misji ad gentes na przykładzie kościelnych dzieł pomocy "Misereor" i "Adveniat", Kraków 2000
• J. Krucina, Koncepcja wyzwolenia w nauczaniu Jana Pawła II, Colloqium Salutis 1982, 14
• B. Mondin, Teologowie wyzwolenia, Warszawa 1988
• J. Nagórny, Chrześcijańska wizja wyzwolenia [w:] Religia a sens bycia człowiekiem, red. Z. J. Zdybicka, Lublin 1994
• Tenże, Posłannictwo chrześcijan w świecie. T. 1: Świat i wspólnota, Lublin 1997
• W. Stróżewski, Aksjologiczny horyzont egzystencjalnej zależności człowieka [w:] Jan Paweł II. Fides et ratio. Tekst i komentarze, Red. T. Styczeń, W. Chudy, Lublin 2003
• Teologia wyzwolenia a szanse rozwoju, red. J. Wołkowski, Warszawa 1998

Wybrane wypowiedzi Jana Pawła II o wyzwoleniu

„Tak bowiem Bóg umiłował świat, że Syna swego Jednorodzonego dał, aby każdy, kto w Niego wierzy, nie zginął, ale miał życie wieczne” (J 3,16). Słowa te, wypowiedziane przez Chrystusa w rozmowie z Nikodemem, wprowadzają nas w samo centrum zbawczego działania Boga. Wyrażają one też samą istotę chrześcijańskiej soteriologii, czyli teologii zbawienia. Zbawienie oznacza wyzwolenie od zła, a przez to samo pozostaje w ścisłym związku ze sprawą cierpienia. Wedle słów wypowiedzianych do Nikodema, Bóg daje swego Syna „światu” w tym celu, aby wyzwolić człowieka od zła, które niesie w sobie ostateczną i absolutną perspektywę cierpienia. Równocześnie to samo słowo „daje” („dał”) wskazuje na to, iż owego wyzwolenia ma dokonać Syn Jednorodzony przez swoje własne cierpienie. W tym zaś wyraża się miłość, miłość nieskończona — zarówno tego Jednorodzonego Syna, jak i Ojca, który w tym celu Syna swego „daje”. Jest to miłość do człowieka, miłość do „świata”: miłość zbawcza.

— List apostolski Salvifici doloris, pkt 14

Wolność nie oparta na prawdzie oddziałuje na człowieka w taki sposób, że czasem staje się on przedmiotem — miast być podmiotem — w swoim środowisku społecznym, kulturowym, ekonomicznym i politycznym, a tym samym nie ma żadnej możliwości osobistego rozwoju. Kiedy indziej znów wolność ma charakter indywidualistyczny i nie bierze pod uwagę wolności innych, przez co zamyka człowieka w egoizmie. Zdobycie wolności połączonej z odpowiedzialnością jest zadaniem, które musi podjąć każdy człowiek. Dla chrześcijan wolność dzieci Bożych to nie tylko dar i zadanie: jej osiągnięcie jest też bezcennym świadectwem oraz autentycznym wkładem w proces wyzwolenia całego rodzaju ludzkiego. Wyzwolenie to nie ogranicza się do aspektu społecznego i politycznego, gdyż jej najpełniejszym wyrazem jest wolność sumienia — podstawa i warunek wszelkich innych praw człowieka.

— Homilia podczas Mszy św. na placu Rewolucji im. José Martí, Hawana, 25 stycznia 1998 roku

Kryzys marksizmu nie oznacza uwolnienia świata od sytuacji niesprawiedliwości i ucisku, z których marksizm, traktując je instrumentalnie, czerpał pożywkę. Tym, którzy dzisiaj poszukują nowej autentycznej teorii i praktyki wyzwolenia, Kościół ofiarowuje nie tylko swą doktrynę społeczną i w ogóle naukę o osobie ludzkiej, odkupionej przez Chrystusa, lecz także swoje konkretne zaangażowanie i pomoc w zwalczaniu upośledzenia społecznego i cierpienia.

W niedawnej przeszłości szczere pragnienie, by opowiedzieć się po stronie uciśnionych i by nie znaleźć się poza biegiem historii, doprowadziło licznych wierzących do szukania na różne sposoby niemożliwego do znalezienia kompromisu między marksizmem a chrześcijaństwem. Teraźniejszość, przezwyciężając wszystko to, co w owych próbach było skazane na niepowodzenie, skłania do potwierdzenia wartości autentycznej teologii całościowego wyzwolenia człowieka (Por. KONGREGACJA DS. NAUKI WIARY Instrukcja o chrześcijańskiej wolności i wyzwoleniu, Libertatis conscientia - 22 marca 1986; AAS 79, 554-599). Rozważane z tego punktu widzenia wydarzenia 1989 roku są równie ważne dla krajów środkowej i wschodniej Europy, jak i dla krajów tzw. Trzeciego Świata, poszukujących drogi swego rozwoju.

— encyklika Centessimus annus, pkt 26

Ludy i jednostki dążą do własnego wyzwolenia. Poszukiwanie pełnego rozwoju jest dowodem tego, że pragną przezwyciężenia wielorakich przeszkód, utrudniających dostęp do „życia bardziej ludzkiego”.

Ostatnio, w okresie po ogłoszeniu Encykliki Populorum progressio, w pewnych częściach Kościoła katolickiego, zwłaszcza w Ameryce Łacińskiej, rozpowszechnił się nowy sposób podejmowania problemów nędzy i niedorozwoju, który z wyzwolenia czyni podstawową kategorię i pierwszą zasadę działania. Pozytywne wartości, ale także odchylenia i niebezpieczeństwo odchyleń związanych z tą formą refleksji i opracowań teologicznych, zostały w sposób właściwy zasygnalizowane przez Magisterium Kościoła (Por. Kongregacja Nauki Wiary, Instrukcja o niektórych aspektach „teologii wyzwolenia”, Libertatis nuntius (6 sierpnia 1984), Wprowadzenie: AAS 76 (1984), ss. 876 n.).

Wypada dodać, że pragnienie wyzwolenia z wszelkiej form zniewolenia, w odniesieniu do człowieka i społeczeństwa, jest czymś szlachetnym i wartościowym. Do tego właśnie zmierza rozwój, a raczej wyzwolenie i rozwój, zważywszy wewnętrzne powiązanie istniejące pomiędzy tymi dwiema rzeczywistościami.

Rozwój tylko ekonomiczny nie może wyzwolić człowieka, wprost przeciwnie, prowadzi do większego jeszcze zniewolenia. Rozwój, który nie obejmuje wymiarów kulturowych, transcendentnych i religijnych człowieka i społeczeństwa, im bardziej nie uznaje istnienia takich wymiarów i nie dostrzega w nich własnych celów i priorytetów, tym mniejszy ma wkład w prawdziwe wyzwolenie. Istota ludzka jest całkowicie wolna tylko wówczas, gdy jest sobą w pełni swoich praw i obowiązków; to samo trzeba powiedzieć o całym społeczeństwie.

Główną przeszkodą, którą należy przezwyciężyć, aby osiągnąć prawdziwe wyzwolenie, jest grzech i wywodzące się zeń struktury, w miarę jak się on mnoży i szerzy.

Wolność, ku której wyswobodził nas Chrystus (por. Ga 5, 1), pobudza do stania się sługami wszystkich. W ten sposób proces rozwoju i wyzwolenia konkretyzuje się w praktyce solidarności, czyli miłości i służby bliźniemu, zwłaszcza najuboższym: Tam bowiem, gdzie brak prawdy i miłości, proces wyzwolenia prowadzi do uśmiercenia wolności, która utraci wszelkie wsparcie (Kongr. Nauki Wiary, Instrukcja o chrześcijańskiej wolności i wyzwoleniu Libertatis conscientia (22 marca 1986), 24: AAS 79 (1987), s. 564.)

— encyklika Solicitudo Rei Socialis, pkt 46

Linki zewnętrzne

Hasła w Zintegrowanej Bazie Tekstów Papieskich

• "teologia wyzwolenia"
• "wyzwolenie człowieka"
• "wyzwolenie człowieka" (w kontekście misji)
• "wyzwolenie społeczeństw"

Zobacz także

• wolność