Pielgrzymka zagraniczna (78)

Z Centrum Myśli Jana Pawła II - WIKIJP2
Przejdź do nawigacji Przejdź do wyszukiwania 
Treść hasła została przygotowana z wykorzystaniem treści publikacji 
(red.) Antoni Jackowski, Izabela Sołjan, "Leksykon pielgrzymek Jana Pawła II", Wydawnictwo WAM, Kraków 2005.
o. Maciej Zięba OP, „Jestem z Wami: kompendium twórczości i nauczania Karola Wojtyły - Jana Pawła II”, Wydawnictwo M, Kraków 2010

Siedemdziesiąta ósma podróż apostolska (poza terytorium Watykanu i Włoch) odbyta przez Jana Pawła II w dniach 31 maja – 10 czerwca 1997 roku. Celem były odwiedziny Polski. Była to szósta pielgrzymka Ojca Świętego do Ojczyzny.

Przebieg pielgrzymki

31 maja – 10 czerwca 1997 POLSKA

Cel pielgrzymki

Udział w zakończeniu 46. Międzynarodowego Kongresu Eucharystycznego, uczczenie 1000-lecia męczeńskiej śmierci Św. Wojciecha. 600-lecie powstania Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Jagiellońskiego. Kanonizacje bł. królowej Jadwigi i bł. Jana z Dukli oraz dwie beatyfikacje.

Przebieg wizyty w Polsce

  • 31 maja
    • WROCŁAW: Lotnisko Strachowice, powitanie przez Prezydenta RP, Aleksandra Kwaśniewskiego, prymasa Józefa Glempa, przedstawicieli władz i Episkopatu • Katedra - adoracja Najświętszego Sakramentu. Koronacja katedralnego cudownego obrazu Najświętszej Maryi Panny - Matki Adorującej • Ratusz - spotkanie z Prezydentem RP oraz z Radą Miasta, rektorami wyższych uczelni Wrocławia i przedstawicielami władz politycznych oraz samorządowych. Papież otrzymał godność honorowego obywatela Wrocławia • Nawiedzenie i poświęcenie kościoła garnizonowego św. Elżbiety • Hala Ludowa - nabożeństwo ekumeniczne
  • 1 czerwca
    • WROCŁAW: „Statio Orbis" na zakończenie 46. Międzynarodowego Kongresu Eucharystycznego • Anioł Pański • Katedra- modlitwa oraz nawiedzenie grobów kard. Bolesława Kominka i kard. Adolfa Bertrama • Wyższe Seminarium Duchowne - spotkanie z delegacjami na 46. Międzynarodowy Kongres Eucharystyczny i z jego organizatorami • Zwiedzanie „Panoramy Racławickiej"
  • 2 czerwca
    • LEGNICA: Msza św. odprawiona na dawnym radzieckim lotnisku wojskowym. Koronacja cudownego obrazu Matki Bożej Łaskawej z Krzeszowa • Nawiedzenie katedry
    • GORZÓW WIELKOPOLSKI: Liturgia Słowa odprawiona przed kościołem Braci Polskich Męczenników • Katedra - nawiedzenie i modlitwa przy grobach biskupów Wilhelma Pluty i Teodora Benscha
    • GNIEZNO: Poświęcenie nowego pomnika św. Wojciecha (ul. Chrobrego)
  • 3 czerwca
    • GNIEZNO: Katedra - poświęcenie odrestaurowanej tumby i nowego ołtarza. Spotkanie z siostrami klauzurowymi. Koronacja obrazu Matki Bożej Pocieszenia z kościoła oo. Franciszkanów w Gnieźnie oraz figury Matki Bożej Bolesnej • Plac św. Wojciecha - msza św. z okazji tysiąclecia śmierci św. Wojciecha (ponad 200 tys. wiernych). Obecni byli prezydenci siedmiu państw Europy Środkowej • Siedziba arcybiskupa - spotkanie z prezydentami siedmiu państw Europy Środkowej
    • POZNAŃ: Plac Adama Mickiewicza - modlitwa pod Pomnikiem Ofiar Czerwca 1956 • Plac Adama Mickiewicza - spotkanie z młodzieżą. Liturgia Słowa • Spotkanie z grupą rektorów i profesorów wyższych uczelni Poznania
  • 7 czerwca
    • ZAKOPANE: Kościół Matki Bożej Fatimskiej na Krzeptówkach - msza św. i konsekracja kościoła • Kościół Świętej Rodziny - spotkanie z grupą około 400 dzieci zakopiańskich, które w maju przystąpiły do I Komunii św.
    • LUDŹMIERZ: Modlitwa różańcowa (ponad 200 tys. pielgrzymów)
    • KRAKÓW: Łagiewniki - nawiedzenie Sanktuarium Bożego Miłosierdzia i relikwii bł. s. Faustyny Kowalskiej. Spotkanie z siostrami ze zgromadzenia Matki Bożej Miłosierdzia
  • 8 czerwca
    • KRAKÓW: Spotkanie z premierem Włodzimierzem Cimoszewiczem • Błonia-Msza św. kanonizacyjna bł. Jadwigi Królowej (ponad 1,5 min osób). Koronacja obrazu Matki Bożej Zwycięskiej z Kozielska • Anioł Pański • Spotkanie z biskupami • Spotkanie z władzami miasta i województwa krakowskiego • Kolegiata św. Anny - spotkanie z rektorami wszystkich polskich uczelni z okazji 600-lecia Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Jagiellońskiego • Uniwersytet Jagielloński - Collegium Maius - spotkanie z profesorami i studentami • Spotkanie z aktorami
  • 9 czerwca
    • KRAKÓW: Katedra wawelska - nawiedziny, modlitwa przy konfesji św. Stanisława, Biskupa i Męczennika, oraz przy sarkofagu św. Jadwigi Królowej. Msza św. w krypcie św. Leonarda. Modlitwa przed Najświętszym Sakramentem w kaplicy Sobieskiego • Instytut Jana Pawła II - krótkie zwiedzanie. Spotkanie z grupą profesorów Papieskiej Akademii Teologicznej • Wizyta w siedzibie Fundacji św. Włodzimierza • Cmentarz Rakowicki - modlitwa przy grobowcu rodzinnym • Klinika Kardiochirurgii Szpitala im. Jana Pawła II - poświęcenie nowej kliniki, spotkanie z lekarzami, pielęgniarkami i chorymi • Kościół św. Jadwigi Królowej - spotkanie z duszpasterzami i wiernymi.
    • DUKLA: Klasztor oo. Bernardynów - modlitwa przy relikwiach bł.Jana z Dukli
  • 10 czerwca
    • MIEJSCE PIASTOWE: Krótki postój przed kościołem księży michaelitów w drodze do Krosna
    • KROSNO: Msza św. kanonizacyjna bł. Jana z Dukli. Koronacja Piety z Haczowa oraz cudownych obrazów Matki Bożej z Jaślisk i Wielkich Oczu
    • KRAKÓW: Lotnisko Balice - uroczystość pożegnania

Charakterystyka i najważniejsze przesłanie pielrzymki

Wizytę tę nazwano niemal bezpośrednio po odlocie Jana Pawła II Pielgrzymką radości. Główne przesłania katechezy papieskiej dotyczyły ekumenizmu, Eucharystii, rodziny, pobożności maryjnej, pracy, poszanowania przyrody i zdrowia, miłosierdzia i wychowania. Nauczanie papieskie wskazywało na potrzebę prowadzenia nowej ewangelizacji i umacniania na ziemi polskiej cywilizacji miłości, prawdy i życia (L'Osservatore Romano, wyd. spec, 1997).

Swoje silne więzi z Polską Ojciec Święty podkreślił już w przemówieniu powitalnym we Wrocławiu: Tak oto znowu staję pośród was jako pielgrzym, drodzy bracia i siostry, synowie i córki naszej wspólnej Ojczyzny. Jest to już szósta podróż papieża Polaka do ojczystej ziemi. Za każdym razem jednak niezmiennie ogarnia mnie głębokie wzruszenie. Każdy powrót do Polski to tak jak powrót pod znajomą strzechę domu rodzinnego, gdzie każdy najdrobniejszy przedmiot przypomina nam wiele, przypomina nam to, co sercu jest najbliższe, najdroższe. Jakże więc w tym momencie nie dziękować Bożej Opatrzności, iż pozwoliła mi raz jeszcze (...) przybyć do mojej Ojczyzny! (...) W tym momencie obejmuję myślą i sercem całą moją Ojczyznę i wszystkich rodaków bez wyjątku. (...) Kieruję słowa pozdrowienia zwłaszcza do polskiej młodzieży, gdyż jest ona przyszłością tej ziemi. (...) Pozdrawiam Cię raz jeszcze, Polsko, Ojczyzno moja! Choć przyszło mi żyć w oddali, to jednak nie przestaję czuć się synem tej ziemi i nic, co jej dotyczy, nie jest mi obce. Raduję się razem z wami z odnoszonych sukcesów i uczestniczę w waszych troskach. (...) Przybywam do was, drodzy rodacy, jako ten, który pragnie służyć - spełnić apostolską posługę, oddać tę posługę wszystkim i każdemu z osobna. Posługa następcy św. Piotra jest posługą wiary, zgodnie ze słowami Chrystusa: «Ja prosiłem za tobą, żeby nie ustała twoja wiara. Ty ze swej strony utwierdzaj twoich braci» (Łk 22,32). (...) Przybywam do was w imię Jezusa Chrystusa - Tego, który jest «wczoraj, dziś i na wieki» (Hbr 13,8). Takie jest motto obecnej wizyty.

Również w homilii w czasie mszy św. na zakończenie Międzynarodowego Kongresu Eucharystycznego nawiązywał do sytuacji w Polsce: Na szlaku kongresów eucharystycznych, który wiedzie przez wszystkie kontynenty, kolejnym etapem jest Wrocław - Polska, Europa Środkowo-Wschodnia. Dokonały się tutaj zmiany, które dały początek nowej epoce w dziejach współczesnego świata. Kościół pragnie w ten sposób dziękować Chrystusowi za dar wolności odzyskanej przez wszystkie te narody, które tak wiele wycierpiały w latach totalitarnego zniewolenia. Kongres odbywa się we Wrocławiu, w mieście bogatym w historię, bogatym w tradycję życia chrześcijańskiego. (...) Wrocław jest miastem położonym na styku trzech krajów, które historia bardzo ściśle ze sobą połączyła. Jest poniekąd miastem spotkania, jest miastem, które jednoczy. Tu w jakiś sposób spotyka się tradycja duchowa Wschodu i Zachodu. Wszystko to nadaje Kongresowi Eucharystycznemu we Wrocławiu (...) szczególną wymowę.

Piękne słowa Jan Paweł II skierował w Ludźmierzu do Podhalan: W tę pierwszą sobotę miesiąca, we wspomnienie Niepokalanego Serca Najświętszej Maryi Panny, przychodzimy do Pani Ludźmierskiej, Gaździny Podhala. A jest to miejsce jak najbardziej godne tego, by dziś stało się sanktuarium, w którym jednoczą się wierni z całego świata wraz z papieżem na modlitwie różańcowej. Już bowiem prawie od sześciuset lat kolejne pokolenia Podhalan i wiernych z całej Polski oddają tutaj hołd Matce Boga. A ta cześć Maryi nierozerwalnie łączy się z różańcem. Lud podhalański, który odznacza się prostą i głęboką wiarą, zawsze miał poczucie tego, jak wspaniałym źródłem chodzili tu pielgrzymi różnych stanów, rodziny i całe parafie, aby od Maryi uczyć się miłości do Chrystusa. I wybierali w ten sposób szkołę najlepszą.

W Sanktuarium Bożego Miłosierdzia w krakowskich Łagiewnikach swoje przemówienie zaczął Papież od słów: Oto przychodzę jako pielgrzym do tego sanktuarium, aby włączyć się w wiecznotrwały śpiew na cześć Bożego miłosierdzia. (...) Stąd (...) wyszło orędzie miłosierdzia Bożego, które sam Chrystus zechciał przekazać naszemu pokoleniu za pośrednictwem błogosławionej siostry Faustyny. Jest to orędzie jasne, czytelne dla każdego.

Ważnym wydarzeniem w dziejach Kościoła powszechnego, ale przede wszystkim Kościoła w Polsce były kanonizacje św. Jadwigi Królowej i św. Jana z Dukli. Wydarzeniem politycznym było spotkanie w Gnieźnie z prezydentami siedmiu państw: Czech, Litwy, Niemiec, Polski, Słowacji, Ukrainy i Węgier. W przemówieniu skierowanym do nich Jan Paweł II powiedział m.in.: Przed dziesięciu laty kardynał Frantisek Tomasek powiedział, że św. Wojciech jest «symbolem duchowej jedności Europy». Istotnie, pamięć o tym wielkim świętym pozostała szczególnie żywa w środkowej Europie. Dowodzi to, że ludy tego kontynentu mają głęboką świadomość, iż są spadkobiercami dziedzictwa tych misjonarzy, którzy z mocą głosili na ich ziemiach wiarę chrześcijańską i zaszczepili w ich kulturze chrześcijańską wizję człowieka. Matce Bożej Częstochowskiej zawierzył Papież przygotowania do Wielkiego Jubileuszu Chrześcijaństwa. Pomóż wszystkim narodom świata rozpocząć nowe milenium w jedności z Chrystusem - Królem Wieków. Pani Jasnogórskiej Ojciec Święty zawierzył też cały Kościół, wszystkie kontynenty, kraje i narody (...). (AJ)

Z Chrystusem - wczoraj, dziś i na wieku / o. M. Zięba OP

Chociaż kontekst tej pielgrzymki nie był ciekawy, gdyż aż do samego przyjazdu Jana Pawła II do Polski trwał spór o zmianę Konstytucji i tylko nieco mniej polaryzujący Polaków spór o ratyfikację konkordatu, w których obie strony brutalnie okładały się inwektywami, między którymi słowo zdrajcy było stosunkowo łagodnym epitetem. Polska jednak była już inna. Osiem lat niepodległości pozwoliło wkroczyć w dorosłe życie wielu młodym Polakom; również dla większości starszych stawało się coraz jaśniejsze, że czarno-biały opis świata nie przystaje do rzeczywistości, że mamy w Polsce zarówno poważne problemy społeczne, jak i znaczące osiągnięcia. Dlatego papieski opis rzeczywistości, który mówił o sukcesach, ale także o bolączkach, o wielkich problemach oraz stojących przed Kościołem i Polską wyzwaniach, tym razem głęboko trafił do ludzkich serc. Także media odniosły się znacznie przychylniej do orędzia, które przywiózł Papież. Wbrew licznym obawom, ta pielgrzymka odbywała się w znacznie lepszej atmosferze niż obie poprzednie.

Głównym powodem przyjazdu Jana Pawła II do Polski był Międzynarodowy Kongres Eucharystyczny we Wrocławiu.

Po dwóch dniach skoncentrowanych na katechezie eucharystycznej (oczywiście, nie tylko: warto choćby wspomnieć ważne ekumeniczne spotkanie w Hali Ludowej), Papież w ciągu dziewięciu dni objechał zachodnią i południową część Polski (od Gorzowa Wielkopolskiego po Zakopane), pielgrzymując pod hasłem, zaczerpniętym z Listu do Hebrajczyków: Chrystus wczoraj, dziś i na wieki. Jak zwykle Jan Paweł II poruszył sprawy najbardziej fundamentalne. W Kaliszu była to obrona życia: Kościół…, mimo słabości i niewierności wielu swych synów i córek, konsekwentnie wnosił w dzieje ludzkości wielką prawdę o miłości bliźniego, łagodził podziały społeczne, przekraczał różnice etniczne oraz rasowe, pochylał się nad chorymi i nad sierotami, nad ludźmi starymi, niepełnosprawnymi, bezdomnymi. Uczył słowem i przykładem, że nikogo nie można wykluczyć z wielkiej rodziny ludzkiej, że nikogo nie wolno wyrzucać na margines społeczeństwa. Jeżeli Kościół broni życia nienarodzonych, to dlatego że pochyla się także z miłością i troską nad każdą kobietą, która ma rodzić! Ze szczególną miłością i troską! Prowadziło to Papieża do ogólnej konkluzji i sugerowania konkretnych rozwiązań: Dzisiaj świat stał się areną bitwy o życie. Trwa walka między cywilizacją życia a cywilizacją śmierci. Dlatego tak ważne jest budowanie "kultury życia": tworzenie dzieł i wzorców kulturowych, które będą podkreślały wielkość i godność ludzkiego życia; zakładanie instytucji naukowych i oświatowych, które będą promowały prawdziwą wizję osoby ludzkiej, życia małżeńskiego i rodzinnego; tworzenie środowisk wcielających w praktykę codziennego życia miłość miłosierną, którą Bóg obdarza każdego człowieka, zwłaszcza człowieka cierpiącego, słabego, ubogiego, nienarodzonego.

Niesłychanie istotna i piękna była homilia wygłoszona u stóp Tatr, pod Giewontem, o roli krzyża w polskiej historii i objawiającym się przez Krzyż miłosierdziu Boga, przyzywającym naśladowców Chrystusa do podejmowania dzieł charytatywnych, do wspierania ludzi potrzebujących pomocy. Mszę tę zakończył Jan Paweł II powtarzanym później często autokomentarzem, w którym usłyszeć można było nutę optymizmu: Dzisiaj dziękowałem Bogu za to, że wasi przodkowie na Giewoncie wznieśli krzyż. Ten krzyż patrzy na całą Polskę, od Tatr aż do Bałtyku, ten krzyż mówi całej Polsce: Sursum corda! – "W górę serca!" Trzeba, ażeby cała Polska, od Bałtyku aż po Tatry, patrząc w stronę krzyża na Giewoncie, słyszała i powtarzała: Sursum corda! – "W górę serca!".

W całej, bogatej w spotkania pielgrzymce wyraźnie wyróżniały się jednak dwa wydarzenia: pierwsze, o dużym znaczeniu międzynarodowym; na które obok wielu pielgrzymów z ościennych krajów przybyli prezydenci Niemiec, Litwy, Ukrainy, Czech, Słowacji, Węgier oraz Polski; i drugie – kanonizacja królowej Jadwigi na krakowskich Błoniach, podczas której Jan Paweł II sformułował swój program dla Polski.

Pierwsze z tych spotkań odbyło się w tysięczną rocznicę śmierci św. Wojciecha i nazwano je II Zjazdem Gnieźnieńskim. Był to czas, w którym w Europie znacząco poszerzyła się przestrzeń wolności, ale na Bałkanach rozgorzała krwawa wojna, bezustannie też debatowano o terminach i zasadach akcesji poszczególnych państw do Unii Europejskiej. Nowe państwa borykały się z rozlicznymi problemami, stare często starały się ochronić swoje interesy. W tym kontekście Ojciec Święty mówił z Gniezna do Kościoła i całej Europy: Czyż nie można powiedzieć, że po upadku jednego muru, tego widzialnego, jeszcze bardziej odsłonił się inny mur, niewidzialny, który nadal dzieli nasz kontynent – mur, który przebiega przez ludzkie serca? Jest on zbudowany z lęku i agresji, z braku zrozumienia dla ludzi o innym pochodzeniu i innym kolorze skóry, przekonaniach religijnych, jest on zbudowany z egoizmu politycznego i gospodarczego oraz z osłabienia wrażliwości na wartość życia ludzkiego i godność każdego człowieka. Nawet niewątpliwe osiągnięcia ostatniego okresu na polu politycznym, gospodarczym, społecznym nie przesłaniają istnienia tego muru. Jego cień kładzie się na całej Europie. Do prawdziwego zjednoczenia kontynentu europejskiego droga jest jeszcze daleka. Nie będzie jedności Europy, dopóki nie będzie ona jednością ducha. Dziś, pomimo znacznego poszerzenia Unii Europejskiej, papieska diagnoza jest wciąż aktualna; jedność europejska domaga się budowania jedności na poziomie głębszym niż dość powierzchownie rozumiana ekonomia i polityka. Po przypomnieniu wielkiego dzieła św. Wojciecha, który przed tysiącem lat ewangelizował naszą część Europy, Papież wezwał do nowej ewangelizacji Starego Kontynentu. Winniśmy jego dzieło ewangelizacji podjąć z nową mocą. Tym, którzy zapomnieli o Chrystusie i Jego nauce, pomóżmy odkryć Go na nowo. Stanie się tak wtedy, kiedy zastępy wiernych świadków Ewangelii znów zaczną przemierzać nasz kontynent; gdy dzieła architektury, literatury i sztuki będą w sposób porywający dla współczesnego człowieka ukazywać Tego, który jest "wczoraj, dziś, ten sam na wieki"; gdy w sprawowanej przez Kościół liturgii ujrzą piękno oddawania Bogu chwały; gdy dostrzegą w naszym życiu świadectwo chrześcijańskiej miłości, miłosierdzia i świętości.

Drugim wielkim spotkaniem była odprawiana pod koniec papieskiej pielgrzymki Msza na krakowskich Błoniach, w której Jan Paweł II ukazał postać królowej Jadwigi jako wielkiej nauczycielki Polaków. Niezwykła postać świętej królowej od dawna fascynowała Karola Wojtyłę. Ongiś, pod jej czarnym krucyfiksem w katedrze wawelskiej spędzał wiele czasu na modlitwie. Beatyfikował ją podczas swojej pierwszej pielgrzymki do Polski w sposób, który pracowników kurii rzymskiej przyprawił wręcz o palpitację serca. Jan Paweł II skorzystał ze sposobu nie używanego w Kościele od wielu stuleci – po prostu odprawił Mszę o bł. Jadwidze, a więc via facti pokazał, że Kościół uznaje jej kult publiczny. Pracownicy Kongregacji Spraw Kanonizacyjnych dopiero ex post uzupełnili wszystkie dokumenty potrzebne w procesie beatyfikacyjnym. Osiemnaście lat później, już z zachowaniem wszelkich wymaganych procedur, nastał czas na kanonizację błogosławionej Królowej.

Oto co fascynowało Karola Wojtyłę w postaci św. Jadwigi: w jej całym niezwykle intensywnym życiu contemplatio i vita activa znajdowały swoją równowagę. Z głębokiej modlitwy wypływał jej duch służby dobru wspólnemu, umożliwiający dalekowzroczne oraz skuteczne zaangażowanie w świat polityki i realizowanie polskiej racji stanu. Jan Paweł II podkreśla też ogromne zaangażowanie królowej Jadwigi w działalność charytatywną – troskę o chorych i najuboższych. Nade wszystko zwraca jednak uwagę na fakt, że dostrzegała ona prymat kultury i edukacji i licznymi działaniami wspierała ich rozwój. Jadwiga z jasnością, która po dzień dzisiejszy oświeca całą Polskę, wiedziała, że tak siła państwa, jak siła Kościoła mają swe źródło w starannej edukacji narodu; że droga do dobrobytu państwa, jego suwerenności i uznania w świecie wiedzie przez prężne uniwersytety. Dlatego Jan Paweł II zalecał, by Polacy uczyli się od świętej Królowej, by starali się jej wielki, wizyjny wręcz program wcielać współcześnie w nasze życie społeczne. W bardzo delikatny sposób pokazał też Papież, że sądzi, iż tego rodzaju myślenie i działanie jest zbyt mało obecne w polskiej rzeczywistości: "Nie miłujmy słowem i językiem, ale czynem i prawdą" – tak pisze Apostoł (1 J 3,18). Bracia i Siostry! Uczmy się w szkole świętej Jadwigi Królowej, jak wypełniać to przykazanie miłości. Zastanawiajmy się nad "polską prawdą". Czy jest szanowana w naszych domach, środkach społecznego przekazu, urzędach publicznych, parafiach? Czy nie wymyka się niekiedy pod naporem okoliczności? Czy nie jest wykrzywiana, upraszczana? Czy zawsze jest w służbie miłości?

Zastanawiajmy się nad polskim czynem. Rozważajmy, czy jest podejmowany roztropnie? Czy jest systematyczny, wytrwały? Czy jednoczy, czy też dzieli ludzi? Czy nie uderza w kogoś nienawiścią albo pogardą? A może tego czynu miłości, polskiego, chrześcijańskiego czynu jest zbyt mało?

Uczmy się w szkole świętej Jadwigi!

Źródła

Bibliografia

  • (red.) Antoni Jackowski, Izabela Sołjan, Leksykon pielgrzymek Jana Pawła II, Wyd. WAM, Kraków 2005, s.495-499 W bibliotece.jpg
  • Insegnamenti di Giovanni Paolo II, Libreria Editrice Vaticana, Rzym xxx, t.II,1, s.1369-1532 W bibliotece.jpg
  • o. Maciej Zięba OP, Jestem z Wami: kompendium twórczości i nauczania Karola Wojtyły - Jana Pawła II, Wydawnictwo M, Kraków 2010, s. 287-292 ISBN 9788375952520 W bibliotece.jpg
  • Jan Paweł II, Dzieła zebrane, Wydawnictwo M, Kraków 2006, t. IX, s. 655-760. W bibliotece.jpg
  • Insegnamenti di Giovanni Paolo II, Libreria Editrice Vaticana, Rzym xxx, t.XX,1, s.1309-1500 W bibliotece.jpg

Linki zewnętrzne

Materiały video:

Zobacz także

Podróże apostolskie Jana Pawła II

Źródło: „http://www.wikijp2.pl/index.php?title=Pielgrzymka_zagraniczna_(78)&oldid=12696”